به گزارش پایگاه خبری پیام خانواده؛ در خانه هیچ حادثه‌ای رخ نداده، اما پسر شش‌ساله هر شب با گریه از خواب می‌پرد. مادرش می‌گوید: «از وقتی آن تصادف شدید برای پدرش پیش آمد، همه‌چیز تغییر کرد.» این فقط روایت یک خانواده نیست. کودکانی که خودشان در معرض حادثه‌ای نبوده‌اند، اما در کنار والدینی زندگی می‌کنند که از اختلال استرس پس از سانحه (PTSD) رنج می‌برند، اغلب دچار نوعی آسیب روانی پنهان اما عمیق می‌شوند. آسیبی که در روان‌شناسی به آن «ترومای ثانویه» یا آسیب‌پذیری ثانوی گفته می‌شود.
در دنیای پرتنش امروز، PTSD دیگر تنها محدود به قربانیان مستقیم بلایای طبیعی یا رویدادهای بزرگ نیست. بسیاری از خانواده‌ها، به‌ویژه آن‌هایی که یکی از اعضای‌شان با چنین اختلالی زندگی می‌کند، با تبعات روانی ناشناخته و پیچیده‌ای دست‌به‌گریبان‌اند. در این میان، کودکان در جایگاه آسیب‌پذیرتری قرار دارند؛ آنها مستقیماً حادثه‌ای را تجربه نکرده‌اند، اما فضای خانه و رفتار والدینِ آسیب‌دیده، آنها را نیز درگیر پیامدهای روحی می‌کند. این تأثیر می‌تواند رشد هیجانی، شناختی و اجتماعی کودک را مختل کند و اگر نادیده گرفته شود، در آینده به شکل اضطراب، پرخاشگری یا افسردگی بروز پیدا کند.
اصطلاح «PTSD خانوادگی» در متون رسمی DSM-۵ (نسخه پنجم راهنمای تشخیصی و آماری اختلال‌های روانی است که توسط انجمن روان‌پزشکی آمریکا (APA) منتشر شده) به‌کار نرفته است، اما پژوهشگران حوزه روان‌شناسی آن را نوعی ترومای ثانویه می‌دانند که در نتیجه انتقال هیجانات تروماتیک از والد به کودک ایجاد می‌شود.
بررسی‌های انجام‌شده در مجله Journal of Traumatic Stress نشان می‌دهد که کودکان والدین دارای سابقه تروما، به‌ویژه هنگام مواجهه با فشارهای خانوادگی، در معرض خطر بیشتری برای بروز علائم تروما قرار دارند.
شناخت این پدیده، پیشگیری از آن و فراهم کردن حمایت‌های روانی لازم، وظیفه‌ای است که نه فقط بر عهده خانواده، بلکه بر دوش جامعه و نظام سلامت روان نیز قرار دارد.
طبق متاآنالیز منتشرشده در Clinical Child and Family Psychology Review (دسامبر ۲۰۲۱)، تقریباً ۱۴٫۴ تا ۱۷٫۰ درصد از والدین، پس از تجربه‌ی حادثه‌ای تروماتیک برای فرزند خود، علائم PTSD را به‌مدت طولانی تجربه می‌کنند؛ آماری که نشان‌دهنده‌ی خطر بالقوه‌ی انتقال روانی این اختلال به کودکان است.
همچنین طبق مطالعه‌ای در Journal of Traumatic Stress، شدت علائم PTSD والدین با سطوح بالاتر فشار روانی در کودکان ارتباط دارد.
مکانیسم‌های انتقال ترومای والد به کودک
مدل‌سازی رفتاری: کودکان با مشاهده واکنش‌های اضطرابی والد (گوش‌به‌زنگ بودن، پرخاشگری یا اجتناب) آنها را تقلید می‌کنند.
انتقال هیجانی: والدین ممکن است بدون قصد، هیجانات منفی و خاطرات تروماتیک خود را بازگو کنند یا از دیدن نشانه‌ها (کابوس‌ها، فلش‌بک‌ها) خودداری نکرده و فضای خانه را ناامن نشان دهند.
شوک‌ها و آسیب‌روانی کلامی: صحبت مکرر درباره خاطرات تروماتیک و جزئیات دردناک باعث فعال‌شدن مکرر واکنش‌های هیجانی در کودک می‌شود.
محیط پرتنش: خانه‌ای که والد PTSD دارد، معمولاً با بی‌ثباتی هیجانی، کنش‌های غیرقابل‌پیش‌بینی و سطح بالای استرس همراه است که خود عاملی خطرزا برای کودک است.
علائم PTSD خانوادگی در کودکان
کودکان تحت تأثیر این پدیده ممکن است برخی از علائم زیر را نشان دهند:
- بیخوابی‌های مزمن یا کابوس: تکرار خواب‌هایی با مضمون ترسناک یا عدم توانایی در خوابیدن.
- اضطراب مزمن و حساسیت بالا: واکنش شدید به محرک‌های ناگهانی (صداهای بلند) یا نگرانی بیش‌ازحد برای ایمنی والد.
- مشکلات رفتاری: از جمله پرخاشگری یا کناره‌گیری اجتماعی.
- علائم جسمانی: سردرد، دل‌درد یا سایر شکایات جسمی بدون علت پزشکی مشخص.
- تقلید واکنش‌های والد: مانند تلاش برای اجتناب از مکان‌ها یا موقعیت‌هایی که والد آن را ترومایی می‌داند.
مثلا مادری تعریف می‌کند که: «پسرم ۹ ساله است و از تاریکی می‌ترسد و هر شب اصرار دارد چراغ اتاقش روشن بماند. او می‌گوید پدر آرمین، بعد از تجربه یک حادثه خشن خیابانی، دچار اختلال اضطراب شده و گاهی در خواب جیغ می‌کشد. حالا او هم بدون اینکه حادثه را دیده باشد، نشانه‌هایی شبیه اضطراب و ترس در خود بروز می‌دهد.»
پیامدها و خطرات بلندمدت
در صورت عدم مداخله به‌موقع، PTSD خانوادگی می‌تواند:
- رشد عاطفی و اجتماعی کودک را با اختلال مواجه کند و احتمال بروز افسردگی و اضطراب مزمن را افزایش دهد.
- عملکرد تحصیلی را تحت تأثیر قرار داده و باعث افت نمرات و مشکل در تمرکز شود.
- رابطه والد-کودک را پیچیده کرده و منجر به ایجاد ناامنی دلبستگی گردد.
مداخلات و راهبردهای درمانی
- درمان والد: شفابخشی والد دچار PTSD با روش‌هایی مانند درمان شناختی-رفتاری (CBT)، EMDR (حساسیت زدایی و پردازش مجدد حرکات چشم نوعی روان درمانی است که برای درمان اختلال استرس پس از سانحه طراحی شده است) یا درمان گروهی، گام اول و اساسی است.
- مداخله روان‌شناختی کودک: استفاده از بازی‌درمانی، درمان شناختی-رفتاری مختصر ویژه کودکان و آموزش هیجانی به کودک برای بیان احساسات و کسب مهارت‌های مقابله‌ای.
- آموزش والدین: برگزاری کارگاه‌های مهارت‌های فرزندپروری سالم و آشنایی والد با تأثیر رفتار و گفتگوهایش بر کودک.
- ایجاد محیط حمایتی: تقویت ثبات و امنیت در خانه با برقراری برنامه منظم روزانه، ایجاد فضای گفتگو و محبت‌آمیز.
- حمایت اجتماعی: مداخلات در سطح جامعه شامل گروه‌های همیار برای والدین و کودکان، مشاوره در مدارس و مراکز بهداشت روان.
- ادغام آموزش تروما در نظام مدرسه: آموزش معلمان برای شناسایی علائم اضطراب و ارائه حمایت اولیه به دانش‌آموزان.
- ایجاد مراکز مداخله سریع: دسترسی آسان و ارزان‌قیمت به خدمات روان‌شناسی برای خانواده‌های آسیب‌دیده.
- آگاهی‌افزایی عمومی: کمپین‌های رسانه‌ای برای شناخت PTSD و پیامدهای خانوادگی آن.