به گزارش پایگاه خبری پیام خانواده؛ هفته دفاع مقدس هر سال فرصتی برای بازخوانی بخشی از تاریخ مقاومت ملت ایران در جنگ تحمیلی عراق علیه کشورمان است اما در میان روایت‌های آشنا از جبهه‌ها و عملیات‌ها، هنوز زوایای ناشناخته‌ای وجود دارد. یکی از این بخش‌های مغفول، سرگذشت «شهدای غریب اسارت» است؛ همان آزادگانی که هرگز از بند و اسارتگاه‌های دشمن بازنگشتند و در اردوگاه‌های بعثی یا زندان‌های گروهک‌های معاند به شهادت رسیدند. به دلیل مظلومیت و غربتی که یادآور غربت امام رضا(ع) است، عنوان «شهدای غریب اسارت» برای آنان برگزیده شده است.
برای واکاوی این موضوع، با محمدجواد زمردیان از آزادگان دوران جنگ تحمیلی و دبیر کنگره ملی «شهدای غریب اسارت» در زمینه چیستی، چگونگی و ابعاد کمتر بازگو شده سرنوشت شهدای غریب اسارت به گفت‌وگو نشسته‌ایم.
اصطلاح «شهدای غریب اسارت» به چه کسانی اطلاق می‌شود و چرا این عنوان برایشان انتخاب شد؟
شهدای غریب اسارت به رزمندگان و حتی غیرنظامیانی گفته می‌شود که در دوران دفاع مقدس به اسارت دشمن درآمدند، اما به میهن بازنگشتند و در همان دوران اسارت به شهادت رسیدند. برخی از آنان در اردوگاه‌های رژیم بعث عراق جان دادند، بعضی به دست گروهک‌های معاند داخلی مثل کومله و دموکرات کشته شدند، و شماری هم در معامله‌های پشت پرده به دشمن واگذار و ناپدید شدند.
این شهدا «غریب» نامیده شدند چون مظلومیتشان دوچندان بود: از یک‌سو از خانواده و میهن دور بودند و از سوی دیگر سال‌ها کسی حتی از سرنوشتشان خبری نداشت. انتخاب این عنوان بی‌ارتباط با مظلومیت امام رضا(ع) نیست؛ همان‌طور که آن امام همام در غربت و دور از وطن به شهادت رسیدند، این عزیزان نیز در غربت و تنهایی جان دادند.
چه زمانی نخستین بار موضوع این شهدا مطرح شد و چه ضرورتی برای تشکیل کنگره شهدای غریب اسارت احساس گردید؟
داستان به تیرماه ۱۳۸۱ بازمی‌گردد؛ زمانی که خبر بازگشت پیکرهای مطهر ۵۷۴ تعدادی از شهدای اسارت در روزنامه‌ها منتشر شد. آن روزها هنوز فضای مجازی به این شکل وجود نداشت و اخبار عمدتاً از طریق رسانه‌های مکتوب یا تلویزیون پیگیری می‌شد. آزادگان بسیاری با شنیدن این خبر به تکاپو افتادند تا سرنوشت دوستان و هم‌رزمانشان را که در اسارت دیده بودند، پیگیری کنند.
همین جرقه موجب شد تا نخستین مراسم بزرگداشت شهدای اسارت در همدان برگزار شود. بعدها در سال ۱۳۹۱، با پیام مقام معظم رهبری که نسبت به کم‌توجهی به این شهدا هشدار داده بودند، ضرورت بیشتری احساس شد. به همین دلیل «کنگره شهدای غریب اسارت» شکل گرفت و موسسه فرهنگی شهید اکبر قاسمی مسئولیت پیگیری و مستندسازی این موضوع را بر عهده گرفت.
تاکنون چه تعداد شهید غریب اسارت شناسایی شده‌اند؟
بر اساس تازه‌ترین آمار، تاکنون ۲۴۰۴ شهید در فهرست شهدای غریب اسارت قرار گرفته‌اند. از میان آنان حدود ۱۷۱۰ شهید با اسناد قطعی شناسایی شده‌اند. برخی دیگر همچنان نیازمند بررسی‌های دقیق‌تر هستند.
از این جمع، اطلاعات دقیقی از ۱۵۳ نفر در اسناد صلیب سرخ موجود است، اما درباره بقیه همچنان پژوهش‌ها ادامه دارد. نکته جالب این است که برخلاف تصور رایج، همه این شهدا نظامی نبودند؛ برخی چوپان یا افراد عادی بودند که صرفاً برای ایجاد رعب و وحشت توسط دشمن ربوده و به شهادت رسیدند.
از منظر شما، چه ویژگی‌های خاصی این شهدا را از سایر شهیدان دفاع مقدس متمایز می‌کند؟
تفاوت اصلی در نوع شهادت و غربتی است که تجربه کردند. بسیاری از این شهدا سال‌ها در اردوگاه‌های عراق زیر شکنجه، گرسنگی و بی‌دارویی زجر کشیدند. برخی بر اثر جراحات درمان‌نشده، عفونت و بیماری جان دادند.
روایت‌هایی وجود دارد که نشان می‌دهد کیفیت شهادت آنان سرشار از کرامت و امدادهای غیبی بوده است. برای مثال، درباره شهید «حیدر گلبازی» نقل شده است که بدن مجروحش بوی تعفن شدیدی داشت، اما درست پس از شهادت، به‌جای بوی تعفن، عطر خوشی از پیکرش متصاعد شد؛ به‌گونه‌ای که حتی زندانبان بعثی که هر بار از کنارش عبور می کرد به او لگد می‌زد تحت تأثیر قرار گرفت و سه بار در برابر پیکرش اعتراف کرد: «والله شهید، والله شهید، والله شهید». این شهید به عنوان «شهید عطری» هم شناخته می‌شود
آیا تاکنون آثار پژوهشی یا هنری درباره این شهدا منتشر شده است؟
بله. یکی از مهم‌ترین اقدامات، تدوین مجموعه‌ای چندجلدی است که برخی آن را «اطلس» و برخی «فرهنگ‌نامه» یا «دایرةالمعارف شهدای غریب اسارت» می‌نامند. تاکنون ۴ جلد از این مجموعه منتشر شده و پیش‌بینی می‌شود در نهایت به ۷ جلد برسد.
در این کتاب‌ها علاوه بر معرفی شهدا، نقشه‌های سه‌بعدی اردوگاه‌ها و مکان‌های نگهداری اسرا نیز بازسازی شده است. این برای نخستین بار است که چنین کاری صورت گرفته. همچنین قرار است جشنواره‌ها، یادواره‌ها، تولیدات نمایشی، موسیقیایی و مستندهای تلویزیونی برای معرفی این شهدا تدارک دیده شود
همچنین پویش اجتماعی عهد متناسب، مبلمان شهری و فضاسازی تبلیغی، پوم سمفونی ویژه شهدای غریب، تکمیل دفترچه‌های پژوهشی، شناسایی شاهدان شهدای غریب، مسابقات بسکتبال دختران جام شهدای غریب کشور در کنار سایر موارد ذکر شده از جمله برنامه‌های تدارک شده برای کنگره است.
درباره بانوان شهید اسارت هم توضیح دهید. آیا زنانی هم در این فهرست قرار دارند؟
بله، نکته بسیار مهمی است. در میان ۱۷۱۰ شهید شناسایی‌شده، تعداد ۱۱ بانوی شهید وجود دارند که در دوران اسارت به شهادت رسیدند. این موضوع کمتر شناخته شده و نیازمند توجه ویژه رسانه‌ها و پژوهشگران است.
برنامه‌های آینده کنگره شهدای غریب اسارت چیست؟
یکی از مهم‌ترین برنامه‌ها نامگذاری «هفته بزرگداشت شهدای غریب اسارت» در اواخر دی ماه امسال است؛ چراکه بیست و پنجم دی ماه سالروز شهادت امام موسی کاظم(ع) در زندان‌های هارونی است و شباهت زیادی به وضعیت این شهدا دارد.
در این هفته، برنامه‌هایی همچون: «غبارروبی و عطرافشانی مزار شهدای اسارت در ۲۹۴ شهر کشور»، «رونمایی از ۴۵ عنوان کتاب درباره شهدا»، «تولید مستند، سرود و نمایش‌های رسانه‌ای»، «برگزاری محافل یادبود در مساجد، مدارس و دانشگاه‌ها»، «معرفی آثار ادبی و هنری با الهام از کرامت‌های شهدا (مانند «جایزه ادبی حیدر» به نام شهید گلبازی)» انجام خواهد شد.
درباره خاطرات و کرامات شهدا بیشتر بگویید. آیا نمونه‌های دیگری هم ثبت شده است؟
بله. روایت‌های متعددی وجود دارد. برای مثال، همان طور که گفته شد هنگام شهادت یکی از اسرا، بوی عطر فضای آسایشگاه را پر کرده بود. یا درباره برخی شهدا گزارش شده که پیکرشان پس از سال‌ها سالم به وطن بازگشته است؛ موضوعی که حتی از منظر علمی نیز شگفت‌آور است. این موارد نشان می‌دهد که شهادت در اسارت تنها یک رخداد تراژیک نیست، بلکه آکنده از نشانه‌های معنوی و کرامت‌های الهی است.
چه انتظاری از رسانه‌ها و هنرمندان دارید؟
انتظار ما این است که رسانه‌ها با پوشش خبری مناسب، این موضوع را از غربت خارج کنند. هنرمندان، نویسندگان و اصحاب قلم نیز می‌توانند با خلق آثار ادبی، سینمایی و نمایشی، زندگی و شهادت این عزیزان را به نسل‌های آینده معرفی کنند.
جمعی از خود آزادگان با حمایت نسبی بنیاد شهیدوامور ایثارگران و دیگر سازمان های متولی پای کار کنگره شهدای غریب آمده‌اند تا در کنار مشغله‌های کاری و زندگی خود به دنبال شناسایی و معرفی این شهدا به نسل امروز باشند. فلذا می‌طلبد که باهمین روحیه داوطلبانه عزیزان هنرمند و اصحاب گرامی رسانه پیش قدم شده این شهدا را از غربت درآوردند.
واقعیت این است که در میان شهدای غریب اسارت، شخصیت‌هایی به بزرگی حسین فهمیده وجود دارند؛ نوجوانان و جوانانی که در سکوت و بی‌نام‌ونشانی جان دادند. اگر این داستان‌ها به زبان هنر روایت شود، قطعاً تأثیر عمیق‌تری بر جامعه خواهد داشت.