به گزارش پایگاه خبری پیام خانواده؛ در جهانی که صداها بی‌وقفه جریان دارند، اختلالی خاموش در پس هر آژیر، بوق یا فریاد کمین کرده است: فونوفوبیا. ترسی عمیق و گاه فلج‌کننده از صداهای بلند یا ناگهانی که نه‌تنها گوش، بلکه روان و زندگی روزمره را تحت سلطه خود می‌گیرد.

وقتی مغز تهدید را اشتباه تشخیص می‌دهد

فونوفوبیا، یا ترس شدید از صداهای بلند و ناگهانی، در طبقه‌بندی اختلالات اضطرابی به‌عنوان یک فوبیای خاص شناخته می‌شود. این ترس معمولاً نسبت به صداهایی ابراز می‌شود که از نظر فیزیکی خطرناک نیستند، اما مغز فرد آن‌ها را شکل تهدید تعبیر می‌کند. برخلاف میسوفونیا (نفرت از صداهای خاص مانند جویدن یا سرفه) یا هایپرآکوزیس (درک دردناک از شدت صوت در حد طبیعی)، فونوفوبیا پاسخی هیجانی و ترس‌محور است که با «هشدار عصبی» همراه است، نه صرفاً آزار یا انزجار.

مغزی در وضعیت هشدار دائمی

از نگاه نوروساینس، این اختلال بر پایه‌ فعالیت بیش‌ازحد چند ناحیه مغزی شکل گرفته است. آمیگدال که مرکز پردازش ترس در مغز است، صداهایی مانند آژیر، انفجار یا بوق ناگهانی را به‌صورت اشتباه به‌عنوان خطر تعبیر می‌کند. قشر شنوایی اولیه هم حساسیت بیشتری به صوت پیدا می‌کند، در حالی که بخش مهارکننده پیش‌پیشانی مغز (DLPFC) قادر به کنترل واکنش‌های هیجانی نیست. هم‌زمان، محور استرس HPA فعال می‌شود و با افزایش ترشح کورتیزول، بدن در وضعیت آماده‌باش می‌ماند، حتی اگر تهدیدی واقعی وجود نداشته باشد.

ریشه‌هایی که از کودکی آغاز می‌شوند

لل شکل‌گیری فونوفوبیا را باید در سه سطح جست‌وجو کرد: روانی، زیستی و تجربی. در سطح روانی، سابقه‌ی تروماهای صوتی، مانند شنیدن صدای انفجار، خشونت خانگی، یا تنبیه صوتی در کودکی، نقشی کلیدی دارند. در سطح زیستی، برخی افراد به‌طور ژنتیکی مستعد حساسیت عصبی‌اند. و در سطح رفتاری، کودکانی که ترس از صدا را از والدین الگوبرداری کرده‌اند یا تجربه‌ تنبیه‌های صوتی مکرر داشته‌اند، در آینده در معرض این اختلال قرار می‌گیرند. همچنین، هم‌پوشانی فونوفوبیا با اختلالاتی مانند PTSD، اوتیسم، اضطراب فراگیر یا میگرن مزمن کاملاً شناخته‌شده است.

زندگی زیر سایه بوق و انفجار

فرد مبتلا ممکن است با شنیدن صدای بوق، آژیر، فریاد، شلیک، یا حتی بسته‌شدن شدید یک در، دچار تپش قلب، تهوع، لرزش عضلانی یا سرگیجه شود. اما آن‌چه تجربه‌ این اختلال را فرساینده‌تر می‌کند، جنبه‌ روانی آن است: گوش‌به‌زنگی دائمی، دورشدن از مکان‌های پرصدا، بستن گوش‌ها یا ترک موقعیت‌های اجتماعی، و در نهایت انزوای عمیق. بسیاری از مبتلایان حتی از تماشای فیلم‌های اکشن یا شلوغ خودداری می‌کنند. به‌مرور، کیفیت زندگی کمرنگ می‌شود، بی‌آن‌که اطرافیان متوجه عمق این ترس پنهان باشند.

تشخیص علمی، نه یک برچسب ساده

تشخیص این اختلال بر اساس معیارهای دقیق DSM-۵ انجام می‌شود. فرد باید حداقل شش ماه ترس مداوم و ناتوان‌کننده داشته باشد، با آگاهی از غیرمنطقی بودن آن. روان‌شناس یا روان‌پزشک معمولاً از مصاحبه بالینی، تست‌های اضطراب، و گاهی بررسی شنوایی برای تأیید تشخیص استفاده می‌کند و بر اساس معیارهای مشخصی انجام می‌شود: ترس مداوم، ناتوانی در کنترل اضطراب علی‌رغم آگاهی از غیرمنطقی بودن آن، و پرهیز فعالانه از محرک‌های صوتی. برای تأیید قطعی، معمولاً مصاحبه بالینی، آزمون‌های اضطراب، بررسی سابقه‌ی تروما، و در برخی موارد، ارزیابی‌های نورولوژیک یا شنوایی‌شناسی انجام می‌شود.

بازآموزی مغز، آغاز راه درمان

یکی از پایه‌ای‌ترین روش‌های درمانی، مواجهه‌درمانی تدریجی است؛ نوعی بازآموزی مغز برای پذیرش صداهای محرک، که از شدت‌های بسیار پایین آغاز می‌شود و به‌تدریج شدت می‌گیرد. این روش معمولاً در قالب درمان شناختی–رفتاری (CBT) اجرا می‌شود و هدف آن، کاهش فعالیت آمیگدال و افزایش آستانه تحریک صوتی مغز است.

راهکارهای علمی و عملی درمان

در کنار مواجهه‌درمانی، تمرین بازآموزی شناختی نقش مهمی دارد: به‌محض شنیدن صدای آزاردهنده، فرد یاد می‌گیرد جمله‌ای آرام‌بخش با خود تکرار کند («این فقط یک صداست، خطری نیست»)، توجهش را به جسم یا رنگی بی‌خطر معطوف کند، یا یک حرکت آرام‌بخش مانند فشار انگشت‌ها یا نوشیدن آب انجام دهد. این تمرین‌ها، از نظر عصبی، فعالیت مهاری قشر پیش‌پیشانی را تقویت می‌کنند.

دفترچه‌ای برای صداهای ترسناک

نوشتن «دفتر ثبت صدا» راهکار ساده و بسیار مؤثری‌ست که اغلب نادیده گرفته می‌شود. در این دفتر، فرد روزانه صدایی که موجب اضطراب شده، احساس و واکنشش را یادداشت می‌کند و بررسی می‌کند چه چیزهایی کمک کرده‌اند آرام‌تر شود. این فرآیند، مغز را از حالت واکنش غیرارادی خارج کرده و وارد مسیر شناختی می‌کند.

صدای موسیقی، علیه صدای ترس

روش‌هایی مانند موسیقی‌درمانی تدریجی، استفاده از صدای سفید برای خنثی‌سازی پس‌زمینه صوتی، و تمرین شنیداری آگاهانه (Mindful Listening) هم از جمله مداخلات مکمل‌اند. به‌ویژه تمرین تمرکز شنیداری، با هدایت توجه به جنبه‌های جزئی صدا (مثل زیر و بم، تکرار یا ریتم)، به مغز یاد می‌دهد که هر صدایی الزاماً تهدید نیست.

وقتی خانه به پناهگاه تبدیل می‌شود

اصلاح فضای صوتی خانه، بخشی مهم از مسیر درمان است؛ از پرده‌های ضخیم و کف‌پوش‌های جاذب صدا گرفته تا تنظیم صدای هشدار تلفن یا زنگ در. ترکیب این اصلاحات محیطی با فعالیت‌های بدنی روزانه مثل پیاده‌روی، تای‌چی یا دوچرخه‌سواری، در تنظیم کورتیزول و کاهش تحریک‌پذیری عصبی مؤثر است.

همراهی خانواده

اغلب مبتلایان به فونوفوبیا از سوی خانواده یا همکاران با برچسب «حساسیت بیش‌ازحد» روبه‌رو می‌شوند، حال آن‌که این اختلال ریشه‌ی عصبی و زیستی دارد. آگاه‌سازی اطرافیان و درخواست پرهیز از شوخی‌های صوتی یا صداهای ناگهانی، به‌ویژه در فرآیند مواجهه‌درمانی، نقشی مهم و پررنگ را دارد.

وقتی تکنولوژی به کمک مغز می‌آید

در موارد مقاوم یا مزمن، استفاده از درمان‌های غیرتهاجمی مغزی مانند نوروفیدبک (تنظیم امواج مغزی در نواحی اضطرابی و شنوایی) یا تحریک الکتریکی مغز (tDCS) توصیه می‌شود. این روش‌ها، به‌ویژه در افراد مبتلا به فونوفوبیای شدید، نتایج امیدوارکننده‌ای در مطالعات بالینی داشته‌اند.

دارو، آخرین سنگر درمان

در نهایت، دارودرمانی با تجویز روان‌پزشک، برای مواردی که اضطراب ناتوان‌کننده است، به‌صورت مکمل وارد عمل می‌شود. داروهایی مانند مهارکننده‌های بازجذب سروتونین (مثل سرترالین) یا بنزودیازپین‌ها به کاهش برانگیختگی پایه‌ای سیستم عصبی کمک می‌کنند، اما تنها در کنار روان‌درمانی مؤثر خواهند بود.

صدایی که دیگر نمی‌ترساند

فونوفوبیا، برخلاف تصور رایج، فقط یک «حساسیت به صدا» نیست. این اختلال، نتیجه واکنشی عمیق در مغز و ذهن است که صداهای معمولی را به‌عنوان تهدید درک می‌کند. با کمک روان‌درمان‌درمانی اصلاح فضای زندگی، تمرین‌های ذهن‌آگاهی و روش‌های علمی، می‌توان به مرور مغز را دوباره آموزش داد و حس امنیت و آرامش را به شنیدن برگرداند.