به گزارش پایگاه خبری پیام خانواده، بیشتر ما هنوز خاطرهٔ روزهای اول مدرسه و شکل‌گیری اولین دوستی‌ها را به یاد داریم؛ گاهی این ارتباط‌ها ساده و خودبه‌خود در حیاط یا کلاس آغاز می‌شد و بعدها تبدیل به خاطرات ماندگار دوران کودکی می‌گردید. امروز، والدین و مربیان با آگاهی از اهمیت این روابط می‌توانند نقش فعالی در تقویت مهارت دوستی و تعامل اجتماعی کودکان دبستانی ایفا کنند.
دوستی‌ها و تعامل‌های همسالان، یکی از زیربنایی‌ترین تجربه‌های رشد اجتماعی کودک در دوران ابتدایی‌اند. کودکان با یادگیری مهارت‌های اجتماعی مانند همکاری، همدلی، حل تعارض و مکالمه، نه تنها احساس تعلق و شادی بیشتری در مدرسه می‌یابند، بلکه موفقیت تحصیلی و سلامت روانی بلندمدت‌شان نیز بهبود می‌یابد. پژوهش‌ها نشان می‌دهد که برنامه‌ها و مداخلات هدف‌دارِ آموزش مهارت‌های اجتماعی در مدارس ابتدایی به‌طور قابل‌توجهی رفتارهای اجتماعی، سازگاری در کلاس و حتی عملکرد تحصیلی را بهبود می‌دهند.
چه مهارت‌هایی برای دوستی‌سازی مهم‌اند؟
در سنین پیش‌دبستانی و دبستان، چهار دستهٔ مهارت کلیدی بیشترین تأثیر را بر پذیرش همسالان و کیفیت روابط دارند:
مهارت‌های تعاملی: نوبت گرفتن، اشتراک‌گذاری وسایل و دعوت به بازی
مهارت‌های زبانی و مکالمه: شروع گفتگو، پرسیدن، گوش‌دادن فعال
شناخت و تنظیم هیجان: شناسایی احساسات خود و دیگران، کنترل خشم
حل مسئله و مهارت‌های حل تعارض: پیشنهاد راه‌حل، مذاکره، عقب‌نشینی مناسب
این مجموعه مهارت‌ها ستون‌های «پذیرش اجتماعی» در اوایل مدرسه هستند و مداخلات موفق دقیقاً روی همین مهارت‌ها تمرکز می‌کنند.
شواهد علمی می‌گویند: این کارها اثرگذارند
برنامه‌های آموزشی مبتنی بر SEL در کلاس: بررسی‌های متاآنالیتیک نشان می‌دهند برنامه‌های فراگیر SEL (کلاس‌محور یا مدرسه‌محور) اثرات مثبت قابل‌توجهی بر مهارت‌های اجتماعی، رفتار در کلاس و عملکرد تحصیلی دارند. اجرای منظم و تدریس ساختاریافته این مهارت‌ها، بیشترین بازده را دارد.
SEL مخفف Social and Emotional Learning یا «یادگیری اجتماعی–هیجانی» است. به زبان ساده، SEL مجموعه‌ای از مهارت‌هاست که بچه‌ها یاد می‌گیرند تا بتوانند:
احساسات خودشان را بشناسند و مدیریت کنند
با دیگران همدلی کنند
ارتباط مؤثر برقرار کنند
تصمیم‌های مسئولانه بگیرند
روابط دوستانه و سالم بسازند
این مفهوم در پژوهش‌های بین‌المللی بسیار پررنگ است و مدارس زیادی در دنیا برنامه‌های SEL دارند و به بچه‌ها به‌صورت درس یا فعالیت گروهی آموزش می‌دهند.
مداخله‌های هدفمند برای کودکان دچار مشکل اجتماعی: مداخلات کوتاه‌مدت مهارت‌آموزی، مانند آموزش نقش‌آفرینی، تمرین‌های اجتماعی و پشتیبانی معلم، برای کودکانی که در تعامل اجتماعی مشکل دارند، نتایج مؤثری نشان داده‌اند.
نقش خانواده و الگوگیری والدین: والدینی که تعامل مثبت، گوش‌دادن فعال و فرصت‌های بازی با همسالان فراهم می‌کنند، احتمالاً فرزندانی دارند که دوستی‌های پایدارتری شکل می‌دهند. مشارکت و راهنمایی والدین در بازی‌های همسالان نقش مهمی دارد.
کارهایی که معلم‌ها می‌توانند انجام دهند
یاد دادن مستقیم مهارت‌ها: با بچه‌ها تمرین کنید چگونه کسی را به بازی دعوت کنند، وسایل را تقسیم کنند یا نوبت بگیرند. این مهارت‌ها را می‌توان در بازی‌های نمایشی و داستان‌سازی تمرین کرد.
فرصت برای بازی گروهی: بازی‌هایی طراحی کنید که کودکان مجبور به همکاری باشند، مانند بازی‌های دونفره یا گروهی با نقش‌های مشخص.
دوست یار: یک کودک باتجربه را همراه کودک تازه‌وارد یا کم‌رو کنید تا او را با جمع آشنا کند.
آموزش حل دعوا: به کودکان جمله‌های ساده یاد دهید تا موقع اختلاف یا دعوا استفاده کنند، مانند «من ناراحت شدم چون…» یا «می‌خوای نوبتی بازی کنیم؟».
نظارت حمایتی: کودکان را تنها نگذارید اما همه‌چیز را هم کنترل نکنید؛ گاهی فقط نظاره کنید و در مواقع لازم وارد شوید تا خودشان مشکل را حل کنند.
کارهایی که والدین می‌توانند انجام دهند
الگو بودن: وقتی کودک می‌بیند والدین مودبانه حرف می‌زنند، دعوا را آرام حل می‌کنند و به دیگران احترام می‌گذارند، این رفتارها را یاد می‌گیرد.
بازی‌های برنامه‌ریزی‌شده: قبل از آمدن دوست، نقش‌هایی برای بچه‌ها تعیین کنید («تو فروشنده باش، او مشتری») تا ارتباط راحت‌تر برقرار شود و بعد حتماً تشویق کنید.
یاد دادن جمله‌های ساده: جملاتی کوتاه برای شروع دوستی یاد دهید، مانند «می‌تونم با شما بازی کنم؟»، «نوبت تو!» یا «بیا با هم بسازیم».
تمرین آرام کردن احساسات: با هم تنفس عمیق یا نام‌گذاری احساسات («الان عصبانی‌ام») تمرین کنید تا کودک در جمع بهتر آرام شود.
مسئولیت‌های کوچک: وظایف ساده مثل تقسیم اسباب‌بازی یا گفتن «ببخشید» را تمرین دهید؛ این کار اعتمادبه‌نفس و روابط اجتماعی کودک را تقویت می‌کند.
مرز بین نگرانی طبیعی و مشکل جدی
اگر کودک:
به‌طور مزمن با همسالان در تضاد است
از انزوای اجتماعی رنج می‌برد یا چند بار از جمع‌ها رد شده است
توانایی تنظیم هیجان و مدیریت خشم ندارد
ممکن است نیاز به ارزیابی و مداخله هدف‌دار (مشاوره مدرسه یا برنامه‌های تخصصی مهارت‌آموزی) داشته باشد. پژوهش‌ها نشان می‌دهند مداخلات فردی یا گروه‌های کوچک هدف‌دار می‌توانند مؤثرتر از مداخلات عمومی کلاس‌محور باشند.
توسعه مهارت‌های دوستی و تعامل اجتماعی در سال‌های ابتدایی ترکیبی از آموزش ساختاریافته در مدرسه، فرصت‌های تمرینی واقعی و پشتیبانی فعال خانواده است. برنامه‌ها و مداخلات مبتنی بر بازی و SEL بهترین شواهد علمی را دارند، اما اثر واقعی زمانی پدیدار می‌شود که معلمان و والدین از یک زبان مشترک استفاده کنند: آموزش مستقیم، فرصت‌های هدفمند بازی، مدل‌سازی رفتار مثبت و بازخورد حمایت‌کننده. شروع با گام‌های کوچک، مانند یاد دادن جمله‌های آماده، سازمان‌دهی بازی هدف‌دار و تمرین نام‌گذاری احساسات، می‌تواند مسیر طولانی‌مدت کودکان را در شکل‌دادن به روابط مثبت تغییر دهد.