به گزارش پایگاه خبری پیام خانواده؛ در سال‌های اخیر، اعتیاد به مواد مخدر و روان‌گردان‌ها، یکی از مهم‌ترین چالش‌های اجتماعی در میان نوجوانان ایرانی شده است؛ پدیده‌ای نگران‌کننده که ابعاد روانی، خانوادگی، اقتصادی و فرهنگی گسترده‌ای دارد. در این میان، نهاد خانواده—به عنوان نخستین و بنیادی‌ترین بستر تربیتی—نقشی انکارناپذیر در پیشگیری از گرایش نوجوانان به مواد مخدر ایفا می‌کند. این گزارش نگاهی دارد به ابعاد این نقش، عوامل مؤثر و راهکارهای پیشنهادی.
نوجوان، بحران هویت و جست‌وجوی تعلق
دوران نوجوانی دوره‌ای است پر از تغییرات جسمی، روانی و اجتماعی. نوجوان در این مرحله، در تلاش برای یافتن هویت شخصی، استقلال‌طلبی، تجربه‌گرایی و جلب توجه است. همین عوامل می‌توانند او را به سمت الگوهای پرخطر همچون مصرف سیگار، الکل یا مواد مخدر سوق دهند، به‌ویژه اگر در خانواده‌ای رشد کرده باشد که از نظر عاطفی و تربیتی دچار خلأ است.
دکتر منصوره خادمی، روان‌پزشک و پژوهشگر حوزه اعتیاد، می‌گوید:
«نوجوانی، دوران تجربه‌کردن و عبور از مرزهاست. اگر خانواده نتواند امنیت روانی، فضای گفت‌وگو، درک متقابل و حمایت عاطفی را فراهم کند، نوجوان منابع دیگری را برای ارضای نیازهای روانی خود پیدا می‌کند—و گاهی این منابع بسیار خطرناک‌اند.»
خانواده، سپر اولیه در برابر تهدید اعتیاد
طبق پژوهش‌های انجام‌شده در دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی، نوجوانانی که در خانواده‌هایی با روابط سالم، ارتباط عاطفی مؤثر و نظارت آگاهانه رشد می‌کنند، به‌مراتب کمتر در معرض خطر اعتیاد قرار می‌گیرند. نقش خانواده در این میان، صرفاً محدود به کنترل رفتاری نیست، بلکه شامل آموزش مهارت‌های زندگی، توانایی "نه گفتن"، و تربیت هیجانی نیز می‌شود.
در گزارشی که ستاد مبارزه با مواد مخدر در سال ۱۴۰۲ منتشر کرد، آمده است:
«در بیش از ۷۵ درصد موارد اعتیاد در نوجوانان، خانواده‌ها یا دچار گسست ساختاری بوده‌اند (طلاق، اعتیاد والدین، خشونت خانگی)، یا فاقد مهارت‌های پایه‌ای در برقراری ارتباط مؤثر با فرزندان بوده‌اند.»
کدام خانواده‌ها در معرض خطرند؟
با وجود تفاوت‌های فرهنگی و اقتصادی، برخی ویژگی‌ها در خانواده‌ها می‌تواند احتمال گرایش فرزند به اعتیاد را افزایش دهد. از جمله:
-
خانواده‌های آشفته یا گسسته: طلاق، درگیری‌های مکرر والدین، خشونت خانگی، یا نبود یکی از والدین.
-
فقر عاطفی: بی‌توجهی والدین به نیازهای هیجانی و روانی فرزندان.
-
عدم نظارت: آزادی‌های بی‌حد و مرز بدون آگاهی از نوع دوستان، تفریحات و استفاده نوجوان از فضای مجازی.
-
اعتیاد والدین یا یکی از اعضای خانواده: یکی از مهم‌ترین عوامل پرخطر در الگوبرداری نوجوان.
-
والدین مستبد یا کاملاً بی‌تفاوت: هر دو سبک تربیتی می‌تواند به انحراف نوجوان منجر شود.
تربیت پیشگیرانه، نه تربیت واکنشی
متأسفانه بسیاری از والدین زمانی به فکر اصلاح رفتار یا کنترل فرزند خود می‌افتند که نشانه‌هایی از مصرف مواد یا افت تحصیلی و اجتماعی در فرزندشان ظاهر شده است. در حالی که تربیت پیشگیرانه باید از کودکی آغاز شود. این تربیت شامل ایجاد اعتماد، آموزش تصمیم‌گیری، تقویت عزت‌نفس و آموزش مهارت‌های ارتباطی است.
مریم رشیدی، مشاور خانواده، تأکید می‌کند:
«والدین باید از سنین پایین، بدون ترس و تعارف، درباره خطرات مصرف مواد با فرزندان صحبت کنند. پنهان‌کاری و تابو بودن این موضوع، باعث می‌شود نوجوانان اطلاعات ناقص یا نادرست را از همسالان یا فضای مجازی بگیرند.»
فضای مجازی، دشمن یا ابزار تربیتی؟
امروزه فضای مجازی هم می‌تواند بستری برای آگاهی‌بخشی باشد و هم تهدیدی جدی در دسترس نوجوانان. خانواده‌هایی که حضور آنلاین فرزندانشان را رصد نمی‌کنند، از محتوای دریافتی آنان بی‌خبرند و هیچ سواد رسانه‌ای به آن‌ها آموزش نمی‌دهند، راه را برای تأثیرگذاری گروه‌های پرخطر و تبلیغات مواد باز می‌گذارند.
به گفتهٔ پلیس فتا، در سال گذشته بیش از ۲۵۰ مورد تبلیغ و فروش غیرقانونی مواد روان‌گردان در شبکه‌های اجتماعی پرمخاطب کشف و پیگیری شده است.
جای خالی آموزش والدین
یکی از کاستی‌های موجود در نظام آموزشی کشور، نبود برنامه‌های مستمر برای ارتقاء آگاهی والدین است. بیشتر والدین نمی‌دانند چگونه باید با فرزند نوجوان خود تعامل کنند، چگونه اعتماد ایجاد کنند و چگونه مرز بگذارند. آموزش مهارت‌های فرزندپروری، مدیریت تعارض، و تقویت ارتباط والد–فرزند باید از طریق مدارس، رسانه‌ها و نهادهای دولتی به طور فراگیر دنبال شود.
مدرسه و خانواده؛ همکاری یا تقابل؟
برخی والدین تصور می‌کنند مسئولیت تربیت اجتماعی فرزند، صرفاً برعهده مدرسه است، در حالی که مدرسه تنها می‌تواند مکمل باشد. برعکس، در مواردی که والدین و معلمان با هم همکاری دارند، میزان اثربخشی برنامه‌های پیشگیری بسیار بیشتر است.
نمونه موفق این همکاری را می‌توان در برخی مدارس غیرانتفاعی تهران مشاهده کرد که با برگزاری کارگاه‌های مشترک والدین–دانش‌آموزان، به شکل‌گیری گفتمان پیشگیرانه کمک کرده‌اند.
راهکارهای پیشنهادی برای خانواده‌ها:
در پایان این گزارش، چند راهکار مؤثر برای والدین جهت پیشگیری از اعتیاد نوجوانان پیشنهاد می‌شود:
-
برقراری ارتباط مؤثر: گوش‌دادن فعال، پرسیدن بدون قضاوت، و احترام به نظرات نوجوان.
-
نظارت هوشمندانه: شناخت دوستان فرزند، کنترل غیرمستقیم استفاده از اینترنت، اما بدون ایجاد حس زندانی‌بودن.
-
آموزش مهارت‌های زندگی: از جمله مهارت "نه گفتن"، حل مسئله، مدیریت استرس و تصمیم‌گیری.
-
تأمین فضای عاطفی امن: بغل‌کردن، تأیید، تحسین به‌موقع و گفت‌وگوهای صمیمی می‌تواند سپری قوی‌تر از هزار نصیحت باشد.
-
الگوبرداری سالم: والدینی که خود مصرف‌کننده سیگار یا الکل هستند، نمی‌توانند انتظار دوری فرزند از مواد را داشته باشند.
-
مشارکت در فعالیت‌های مثبت: ورزش، هنر، اردوهای فرهنگی و گروه‌های مذهبی سالم می‌توانند جایگزین نیازهای هیجانی شوند.
خانواده، نقطه آغاز تغییر
پیشگیری از اعتیاد، با اصلاح ساختار خانواده آغاز می‌شود. نوجوانی که در خانه‌ای آکنده از محبت، اعتماد، آزادی مسئولانه و ارتباط دوسویه رشد می‌کند، احتمال بسیار کمتری برای افتادن در دام اعتیاد دارد. در مقابل، نادیده‌گرفتن هشدارهای رفتاری، بی‌تفاوتی والدین یا سخت‌گیری‌های افراطی، زمینه را برای جذب نوجوان به گروه‌های پرخطر فراهم می‌سازد.
بنابراین اگر می‌خواهیم در نبرد با اعتیاد موفق شویم، نخستین سنگر را باید در خانه محکم کنیم.