به گزارش پایگاه خبری پیام خانواده؛ در دنیای پرشتاب امروز، بسیاری از زوج‌ها در پیچ‌وخم مشکلات روزمره، فرصت‌ها و لحظه‌های ساده اما عمیقِ ابراز محبت و قدردانی را از دست می‌دهند. این در حالی است که آموزه‌های دینی و تجربه‌های روان‌شناسی، به نقش کلیدی قدردانی در حفظ و تقویت روابط همسری تأکید دارند. وقتی زن یا مردی برای طرف مقابل کاری انجام می‌دهد، هرچند کوچک، انتظار دارد که دیده شود و واکنشی محبت‌آمیز دریافت کند. این واکنش می‌تواند کلامی باشد یا حتی یک نگاهِ قدردان. بی‌توجهی به این اصل ساده، اما حیاتی، به مرور زمان، فاصله‌ها را بیشتر و دل‌ها را دورتر می‌کند.

در این گزارش، به بررسی اهمیت قدردانی، آثار آن و آسیب‌های ناشی از ناسپاسی در روابط زناشویی خواهیم پرداخت.

مقصود ما از قدرشناسی و قدردانی آن است که نسبت به دیگران و آن‌چه در حق خود درک نموده و نشان دهیم که آن را از یاد نبرده‌ایم. این معنا در معارف اسلامی به «شکر» تعبیر می‌شود. شکر در لغت، یادآوری نعمت و اظهار آن است. برعکس کفر که به معنای فراموشی و پوشاندن نعمت است. بعضی نوشته‌اند: شکر در اصل به معنای اظهار قدرشناسی در قبال نعمت ظاهری یا معنوی است که از نعمت‌دهنده به ما می‌رسد. به شرحی که بیان خواهد شد، این روحیه اخلاقی در تلطیف روابط میان‌فردی همسران بسیار مؤثر است. در ادامه، مفهوم قدرشناسی و ضرورت و آثار و شیوه‌های آن را تشریح خواهیم کرد.

مراتب و آثار قدرشناسی
وقتی سخن از شکر و سپاس‌گذاری به میان می‌آید، این پرسش مطرح می‌شود که از چه کسی و برای چه چیزی سپاس‌گزار باشیم؟ و سپاس‌گذاری چه فایده‌ای دارد؟ مبحث نخست این گفتار را به تبیین پاسخ این پرسش‌ها اختصاص خواهیم داد.

1. مراتب قدرشناسی

سپاس‌گذاری مراتبی دارد؛ یکی از مراتبش شکر خدای مهربان به خاطر نعمت‌های فراوانش بر ما از جمله نعمت خانواده است و مرتبه دیگر آن سپاس‌گذاری از کسانی است که واسطه فیض خدا بر ما بوده‌اند؛ از جمله همسر به سبب خدماتی که برای ما انجام می‌دهد. آیات و روایات مربوط به هر یک را به تفکیک بیان خواهیم کرد.

الف) سپاس‌گذاری از سرچشمه نعمت‌ها

نعمت‌های خداوند بر ما فراوان و غیرقابل شمارش است، و به دو دسته نعمت‌های آشکار و پنهان، یا مادی و معنوی تقسیم می‌گردد. ذهن ما معمولاً با شنیدن واژه نعمت، سراغ نعمت‌های ظاهری و مادی مانند خوراکی‌ها، نوشیدنی‌ها و دیگر امکانات زندگی دنیا می‌رود، این‌ها بخشی از نعمت‌های خدا بر ماست. اما بخش مهم‌تری، نعمت‌های معنوی یا پنهانی از جنس نعمت‌های روحی هستند، اما سراب نبودن و وی را در مسیر سعادت راهنمایی کنند، برای مثال نعمت اسلام، نعمت قرآن، نعمت پیامبران و اولیای الهی و مانند آن، در روایات متعدد به این معنا تصریح شده است که نعمت حقیقی همین نعمت‌های معنوی است و همین نعمت‌ها هستند که فردای قیامت به خاطرشان مورد سؤال قرار می‌گیریم.

نکته بسیار مهم در ارتباط با بحث حاضر آن است که زن، همسر و فرزند نعمت‌های باارزش خدا برای ما می‌باشند. خداوند کریم در آیه ۷۲ سوره نحل با اشاره به نعمت خانواده می‌فرماید: «خداوند برای شما از جنس خودتان همسرانی قرار داد و از همسرانتان برای‌تان فرزندان و نوه‌ها پدید آورد و از پاکیزه‌ها به شما روزی داد؛ آیا به باطل ایمان می‌آورند و نعمت خدا را انکار می‌کنند؟». در محدوده همین بحث، نعمت‌های بزرگ و کوچک، مادی و معنوی خانواده نیز مطرح است. به همین دلیل بعضی مفسران از سوره نحل به «سوره نعمت» یاد کرده‌اند. در آیه ۷۴ سوره مبارکه فرقان نیز آمده است: «پروردگارا به ما از همسران و فرزندانمان روشنی دیده عنایت فرما و ما را برای پرهیزگاران الگو قرار بده». در آیه ۴۶ سوره شوری نیز فرموده است: «... خدا برای شما از خودتان همسرانی قرار داد...».

ب) قدرشناسی از همسر خدوم

لازمه شکر خداوند، قدردانی از کسانی است که در حق ما نیکی می‌کنند، زیرا آنان در حقیقت واسطه و وسیله و مجرای فیض خداوند نعمت او بر ما هستند.

این مطلب در روایات متعدد گوشزد شده است؛ از جمله در روایتی از رسول گرامی اسلام (ص) آمده است: بنده‌ای را روز قیامت می‌آورند و فرمان می‌دهند که وی را به آتش جهنم مجازات کنند. وی می‌گوید: پروردگارا! مرا به آتش می‌سوزانی، درحالی‌که اهل قرائت قرآن بودم؟ خدای متعال می‌فرماید: آری! من به تو نعمت دادم، اما تو سپاس‌گزار نبودی. بنده می‌گوید: تو به من چنین و چنان نعمتی دادی- تک تک نعمت ها را می شمارد - و من بابت هر کدام سپاس‌گزار بودم. خدای سبحان می‌فرماید: آری! شکر مرا به جا آوردی اما سپاسگزار و قدردان کسانی که به دست آنان به تو نعمت دادم نبودی. من سوگند خوردم که شکر بنده را نپذیرم، مگر کسی را که قدردان سپاس و قدرشناس کسی باشد که به واسطه‌ی او نعمتی داده‌ام.

خدای روز قیامت از بنده‌ای سوال می‌کند که آیا فلانی را شکر گزار بودی؟ می‌گوید: من تو را شکر گزار بودم. خداوند می‌فرماید: اگر فلانی را شکر گزار نبودی، مرا نیز شکر گزار نبودی.

امام (ع) نیز می‌فرمایند: «أشکَرُکُم للّهِِ أشکَرُکُم للناسِ» شکر گزارترین شما کسی است که به مردم شکر گزارتر باشد. اینک لزوم قدرشناسی متقابل زن و شوهر را تشریح خواهیم کرد.

قدردانی زن از شوهر: همسر خوب، نعمت ممتاز خدای متعال است.

مرد مسلمان بعد از اسلام فایده‌ای برتر از همسر مسلمان نبرده است؛ همسری که چون نگاهش کند شاد شود، و وقتی فرمان می‌دهد اطاعت کند، و وقتی از او دور می‌شود خود و اموال شوهر را حفاظت نماید.» او مجرای رحمت خدا و واسطه‌ی نعمت او بر ماست. در روایات متعددی بر ضرورت قدردانی نسبت به زن و شوهر تأکید شده است؛ برای نمونه: «خداوند نظر نمی‌کند به زنی که از شوهرش ناسپاسی کند، با این‌که او [شوهرش] همیشه نیاز او را برآورده می‌کرد» و «هر زنی که به شوهر بگوید من از تو خیری ندیدم، اعمال گذشته‌اش را نابود کرده است.» اسماء، دختر یزید انصاری نقل می‌کند: «روزی از مسجد گذشت و نزد گروهی از رسول خدا ایستادند. پیامبر یکی از آن‌ها گفت: بنام پروردگارم! چه زنی ناسپاسی بدی برای همسرش است. رسول خدا فرمود: هر گاه یکی از شما عصبانی می‌شود، می‌سوزد و می‌گوید: (من هیچ‌گاه از تو خیری ندیدم!)» این ناسپاسی، ناسپاسی خداوند و ناسپاسی نعمت‌دهندگان است. تأکید فراوان روایات بر لزوم سپاس‌گزاری زن از شوهر بدان سبب است که مرد نان‌آور خانواده و در حقیقت روزی‌دهنده‌ی همسر و فرزندان است.

قدردانی مرد از همسر: در رساله‌ی حقوق امام سجاد (علیه‌السلام)، با یادآوری نعمت زن برای شوهر چنین آمده است:

وَأَمّا حَقُّ الزَّوْجَةِ فَأَنْ تَعْلَمَ أَنَّ اللّهَ عَزَّ وَ جَلَّ جَعَلَهَا لَکَ سَکَناً وَ أُنْساً، فَتَعْلَمَ أَنَّ ذلِکَ نِعْمَةٌ مِنَ اللّهِ عَلَیْکَ، فَتُکْرِمَها وَ تُرَفِّقَ بِها؟

اما حق همسر بر تو آن است که بدانی خدا او را مایه‌ی آرامش و همنشین تو قرار داد و این نعمت خدا بر توست، پس او را گرامی بدار و با وی به مدارا رفتار کن.

خداوند وجود زن را مایه‌ی آرامش شوهر قرار داده است، پس اگر زن جاذبه‌ی نیازهای شوهر که برایش کاری نمی‌کند و انجام ندهد، نیز مستحق قدردانی و قدرشناسی ویژه می‌باشد. اغلب زنان کارها و نیازهای شخصی مرد را نیز تأمین می‌کنند و در قبال این کارها چشم‌داشتی ندارند. بعضی زنان محترم، علاوه بر رسیدگی به امور منزل از طریق مشاغل خانگی یا کار بیرون، درآمد مضاعفی دارند و از این طریق به اقتصاد خانواده کمک می‌کنند. کمترین وظیفه‌ی مردان در برابر تلاش‌های همسرانشان برای گرداندن کانون خانواده و احیاناً کمک به اقتصاد خانواده، قدردانی و قدرشناسی کلامی با زبانی است که متأسفانه بعضی از مردان از این کار سرسخت درنگ نموده و ناسپاسی می‌کنند.

۲. آثار قدرشناسی و پیامدهای ناسپاسی

الف) آثار قدرشناسی و سپاس‌گزاری

مهم‌ترین اثر سپاس‌گزاری حفظ نعمت و ازدیاد آن است که در قرآن کریم و روایات بدان تصریح شده است! به سوره ابراهیم اشاره می‌نماید: «اگر سپاس‌گزاری کنید نعمت خود را بر شما خواهم افزود و اگر ناسپاسی کنید عذاب من شدید است.» امام علی (علیه‌السلام) در یکی از کلمات حکمت‌آمیز خود در نهج‌البلاغه می‌فرماید: «هنگامی که مقدمات نعمت‌های خداوند به شما می‌رسد، سعی کنید با شکرگزاری آن را به سوی خود جذب کنید نه آنکه با کمی شکرگزاری آن را از خود برانید.»

از آیه و روایت مذکور یک حکم یا قانون کلی استنباط می‌گردد، «رابطه میان شکرگزاری و ماندگاری و افزایش نعمت خانوادگی» است. این قانون عمومیت دارد. در رابطه بنده با خداوند، روحیه‌ی سپاس‌گزاری باعث جلب نعمت‌های بیشتر می‌شود. در روابط اجتماعی و خانوادگی نیز چنین است؛ برای مثال اگر کسی به همسر یا خانواده خود و همسایه و نزدیکان نیکی را بداند و در کلام و رفتارشان آن را نشان دهد، از این نعمت بهره‌ی بیشتری دریافت می‌کند. هم‌چنین اگر زن یا شوهر قدر زحمات یکدیگر و طرف دیگر قدر این کار را دانسته و سپاس‌گزار باشد، نعمت بیشتری دریافت خواهد کرد.

ب) پیامدهای ناسپاسی

یکی از پیامدهای ناسپاسی، بستن راه تکرار نیکی و احسان به دیگران است؛ این معنا در روایات اسلامی به «قاطِع سبیل معروف» تعبیر شده است، یعنی کسی که راه خیر را می‌بندد. عقوبت پروردگار از آثار دیگر ناسپاسی است. در آیه هفتم سوره ابراهیم آمده است: «و [به یاد آورید] هنگامی که پروردگارتان اعلام داشت: اگر شکرگزاری کنید نعمت خود را بر شما خواهم افزود و اگر ناسپاسی کنید، مجازاتم شدید است.»

شیوه‌های قدردانی و نشانه‌های ناسپاسی

شیوه‌های قدردانی:

چگونه می‌توان قدردانی خود به همسر را ابراز کرد؟ در پاسخ باید گفت: قدردانی را به دو روش عملی و کلامی می‌توان ابراز داشت. روش عملی قدردانی آن است که انسان رفتاری متقابل از خود بروز دهد، روزی که همسرتان کاری برای وی انجام شد، برای دیگری انجام دهد. اگر این کار به مقدار درست متقابل کاری برای دیگری انجام دهد، حداقل باید به صورت زبانی تشکر نماید. در حدیثی از رسول اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله) آمده است: «کسی که معروفی سوی او آید، باید تا آن را پاداش دهد، و اگر این کار توان‌مندنی، می‌باید تا صاحب معروف را ستا گوید، پس اگر چنین نکند...»

نعمت را کفران کرده است.» از امام علی علیه‌السلام نیز نقل شده که فرموده‌اند: «هرگاه دست تو از مکافات کوتاه باشد، پس دراز کن زبانت را به شکر.» مقصود امام از این بیان، این است که اگر کسی به تو احسانی نمود و از این‌که در عوض به او احسان بکنی عاجز باشی، پس زبانت را به شکر و سپاس او دراز کن؛ زیرا این کار نیز نوعی قدردانی است. به نمونه از شیوه‌های کلامی و عملی سپاس‌گزاری اشاره خواهیم کرد:

الف) وقتی شما در پاسخ یک کلام خوشایند، به طرف مقابل نشان می‌دهید از هدیه‌ای که خریده است خوشحال‌اید و تمایل بیشتری دارید تا دوباره برایتان هدیه بخرد. با این کار، بیان می‌کنید اگر می‌خواهید آن کس که برایش هدیه‌ای خریده‌اید، راضی باشد، ابتدا نتیجه کارتان را به هر طریق ممکن، به‌سازید تا تشکر کند. جمله‌هایی مانند: «چه هدیه‌ی خوبی! خیلی وقت بود دنبال این وسیله بودم» یا «رنگش خیلی جالب است» یا «اندازه‌اش کاملاً مناسب است» اگرچه ساده‌اند، اما آذری‌کن همسرتان می‌شود و احتمالاً دیگر برای شما هدیه‌ای نمی‌خرد. قصد او خوشحال‌کردن شما بوده است، هرچند سلیقه شما را نمی‌دانسته است.

ب) برای آماده‌سازی غذا زحمت فراوانی لازم است و همسرتان این کار را هر روز انجام می‌دهد. قدردانی‌اش اقتضا دارد که دست‌فرهن او را شکر نموده و در دست‌پختش تعریف کنید. در صورت امکان، بدون همسران غذا را شروع نکنید. به‌ویژه وقتی مهمان حضور دارد، منتظر بمانید تا همسرتان سر سفره حاضر شود. با این کار نشان خواهید داد وجود همسرتان برای شما مهم است.

نشانه‌های ناسپاسی در روابط خانوادگی

بعضی جملات یا رفتارها علامت ناسپاسی است یا ممکن است حمل بر ناسپاسی شود؛ مانند کسی که ارزش خدمات و هدایا را با قیمت مادی آن می‌سنجد. باید دقت کرد هدیه‌ای که خریده، در نظر گرفته شده، نه قیمت آن! اگر از هدیه‌ای که دریافت کرده‌ایم، استفاده نکنیم و آن‌را کنار بگذاریم، ناسپاسی کرده‌ایم. در این صورت کسی که هدیه‌ای مانند لباس برایمان خریده، ما را در حال استفاده از آن نمی‌بیند و دل‌زده می‌شود؛ یا لباسی برای ما خریده و ما به دلیل سلیقه او، آن را نپوشیده‌ایم؛ این کار باعث خوشحالی طرف مقابل نمی‌شود. اگر آن را کنار بگذارید یا به دیگری بدهید، نوعی ناسپاسی است. همسرتان برای خرید هدیه زحمت کشیده است، بهتر است از آن استفاده کنید.

*برگرفته از کتاب رضایت زناشویی از فرج الله هدایت نیا