به گزارش پایگاه خبری پیام خانواده؛ در ادامه سلسله برنامه‌های تخصصی «جهان نوجوان» و با هدف توانمندسازی نویسندگان، نشست تخصصی «فانتزی در ادبیات نوجوان» روز شنبه اول آذر در سرای شهید چمران حوزه هنری با حضور زهرا عامری، پژوهشگر برجسته ادبیات کودک و نوجوان برگزار شد.

زهرا عامری، پژوهشگر ادبیات کودک و نوجوان، با تشریح جایگاه خیال و فانتزی در روایت‌های ادبی، بر اهمیت بازخوانی مفهوم فانتزی در ادبیات معاصر تأکید کرد.

عامری در ابتدای سخنان خود، با اشاره به نقش آغاز وهم‌آلود داستان‌ها در ایجاد فاصله از واقعیت گفت: وهم‌آلود شروع کردن یک داستان، سرآغاز رها شدن از واقعیت است؛ همان چیزی که ما آن را فانتزی می‌نامیم.

او با بیان اینکه کشف واژه‌ها نخستین تحول بزرگ انسان در ارتباط‌گیری بوده است، افزود: انسان وقتی فهمید از طریق واژه و زبان می‌تواند با دیگران ارتباط برقرار کند، احساس کرد جهانش وسیع‌تر شده است. اگر واژه‌ها را از من بگیرند، فقط یک انسان عادی باقی می‌مانم؛ اما کلمات، اندیشه و هویت ما را در حافظه دیگران ماندگار می‌کنند.

عامری در ادامه با اشاره به محدودیت‌های زبان گفت: انسان‌ها خیلی زود دریافتند که واژه‌ها همیشه توانایی انتقال کامل اندیشه را ندارند. همین ناتوانی بود که مسیرهای جدیدی چون موسیقی، نقاشی، فیلم و شکل‌های تازه‌ای از بیان را به‌وجود آورد. با این حال، بشر از واژه‌ها عبور نکرد؛ بلکه آن‌ها را در قالب‌های تازه‌تری به کار گرفت.

این پژوهشگر با اشاره به استمرار روایت‌های نمادین در ادبیات جهان اظهار کرد: کتابی مانند شازده کوچولو نمونه‌ای از روایتی است که هر بار خواندنش معنای تازه‌ای آشکار می‌شود. اگر قرار بود نویسنده احساس یا اندیشه خود را با واژه‌های مستقیم توصیف کند، شاید به هزاران جمله نیاز داشت؛ در حالی که با استفاده از نماد، لایه‌ای تازه از معنا خلق می‌شود.

او ادامه داد: وقتی انسان فهمید واژه‌ها کامل نیستند، آن‌ها را به شیوه‌های دیگری به کار گرفت. این روند، به خلق جهان‌هایی منفی یا متفاوت انجامید؛ جهانی که در آن عناصر تخیل به شکل تازه‌ای معنا پیدا می‌کنند. فانتزی نیز بخشی از همین روند است؛ خلق چیزهایی برآمده از ذهن انسان.

زهرا عامری با اشاره به دشواری ارائه تعریفی واحد از فانتزی گفت: سال‌هاست که صاحب‌نظران درباره فانتزی پژوهش می‌کنند؛ اما هنوز به یک تعریف مشخص یا حتی یک دسته‌بندی مورد توافق نرسیده‌اند. برای مثال، برخی فانتزی را ادبیات امیال می‌دانند، برخی آن را ادبیات گذر از واقعیت می‌نامند و بعضی هم از عنوان ادبیات خیال استفاده می‌کنند.

او افزود: کلمات در عین ناتوانی، قدرت زیادی دارند اگر درست در جای خود قرار بگیرند. اما همین گستردگی باعث شده فانتزی تعریف‌پذیر نباشد. فانتزی حاصل بازیگوشی ذهن انسان است؛ ذهنی که نمی‌خواهد به واقعیت تن بدهد.

عامری با اشاره به دسته‌بندی‌های مرسوم در ادبیات گمانه‌زن بیان کرد: ادبیات گمانه‌زن معمولاً به سه دسته فانتزی، علمی‌تخیلی و وحشت تقسیم می‌شود؛ اما این تقسیم‌بندی نیز قطعی نیست. برخی معتقدند داستان فانتزی باید دارای جادو، شگفتی یا نقض قوانین طبیعت باشد. برخی دیگر می‌گویند فانتزی هر آن چیزی است که در زمان و مکان فعلی قابل جای‌گذاری نیست. گروهی نیز معتقدند داستان فانتزی، روایت جهان‌هایی است که با منطق خلاقانه و متفاوتی ساخته شده‌اند.

این پژوهشگر با اشاره به نقش تالکین در ادبیات فانتزی خاطرنشان کرد: اصطلاح ادبیات فانتزی نخستین‌بار توسط تالکین مطرح شد. او داستان فانتزی را روایتی از دنیایی غیرواقعی یا موجوداتی ساخته ذهن نویسنده می‌دانست؛ موجوداتی که ممکن است در این زمان وجود داشته باشند یا نداشته باشند.

عامری با تاکید بر لزوم پذیرفتن تخیل به‌عنوان بخشی از فرایند یادگیری گفت: یکی از ایرادهایی که معمولاً به فانتزی گرفته می‌شود، این است که آن را امری کودکانه یا ساده می‌دانند. اگر تخیل را به‌عنوان ابزار پرورش ذهن نشناسیم، فانتزی برایمان بی‌ارزش جلوه می‌کند. در حالی که مرز خیال و واقعیت بسیار لغزنده است.

او ضمن اشاره به شباهت فانتزی با سبک‌هایی چون سورئال، رئالیسم جادویی و ادبیات نمادین توضیح داد: رئالیسم جادویی از خیال استفاده می‌کند؛ اما به مخاطب یادآوری می‌کند که با واقعیت مواجه است. در مقابل، فانتزی قصد دارد از مرز واقعیت عبور کند و جهان دیگری را بنا بگذارد.

عامری تأکید کرد: فانتزی باید روابط علت و معلولی داشته باشد. تخیل نمی‌تواند آشفته و بی‌منطق باشد. همان‌طور که ساخت یک خانه نیاز به مهندسی دارد، ساخت جهان خیالی نیز به منطق و نظم نیازمند است.

او درباره جایگاه فانتزی در طبقه‌بندی ادبی گفت: من فانتزی را نه یک ژانر، بلکه یک شیوه می‌دانم؛ شیوه‌ای که در پی خلق جهان خیال و ایجاد شگفتی است. به همین دلیل، گاهی نمی‌توان مرز دقیقی میان فانتزی، سورئال یا داستان نمادین تعیین کرد.

عامری در پایان به انواع فانتزی اشاره کرد و افزود: فانتزی‌ها به دو دسته عام و نو تقسیم می‌شوند. فانتزی عام از اسطوره‌ها، تاریخ و قصه‌های قدیمی ریشه می‌گیرد یا بازآفرینی آن‌هاست. فانتزی نو نیز بر اساس روایت‌های تازه شکل می‌گیرد.

او با اشاره به نخستین آثار فانتزی در ایران مانند «افسانه طی زمان» و «سه شیرازی در جزیره اسرارآمیز» گفت: پرورش فانتزی نیازمند تقویت حواس است؛ باید خوب شنید، خوب دید و از تمام ظرفیت‌های ذهنی برای خلق جهان تازه بهره برد.