به گزارش پایگاه خبری پیام خانواده؛ کشورهای اسلامی معتقدند که رشد اقتصادی قدرت نظامی و امنیت ملی به‌شدت بر پیشرفت‌های فناورانه وابسته‌اند. بسیاری از آن‌ها به‌ویژه در سال‌های اخیر با افزایش بودجه‌های علمی و فناورانه روبه‌رو شده‌اند. کشورهای جهان اسلام در حالی امروز از کشورهای غربی از نظر توسعه علمی و فناوری عقب مانده‌اند که هزاران سال پیش، برترین و نام‌آورترین دانشمندان دنیا در کشورهای اسلامی حضور داشتند اما با حمله مغول‌ها و آتش‌سوزی‌های گسترده‌ای که اتفاق افتاد، همه چیز معکوس شد و حجم زیادی از مباحث علمی که در کتاب‌ها منتشر شده بودند، خاکستر شدند و همین سرآغاز عقب ماندند اما به نظر می‌رسد جهان اسلام بار دیگر در مسیر پیشرفت نوآوری قرار گرفته و دنیا قرار است بار دیگر شاهد «عصر طلایی» کشورهای جهان اسلام باشد.

ترکیه بیشترین مقالات مشترک را با کشورهای اسلامی دارد

همکاری‌های بین‌المللی یکی از راه‌های پیشرفت و توسعه کشورها در زمینه‌های علمی و فناوری است و این مشارکت‌ها به‌رغم اینکه بین تمام کشورهای دنیا وجود دارد، اما در کشورهای منطقه و کشورهای جهان اسلام، همکاری‌های گسترده‌تری با یکدیگر دارند. «زبط خان شینواری»، استاد دانشگاه ملی قائد اعظم، از دانشگاه‌های دولتی پژوهشی اسلام‌آباد پاکستان، عنوان کرده که بررسی مؤسسات آموزش عالی یکی از شاخص‌هایی است که در بررسی علم و فناوری در کشورهای اسلامی مورد استفاده قرار می‌گیرد. ارزیابی کیفیت و شهرت دانشگاه‌ها و مؤسسات پژوهشی در کشورهای جهان اسلام مسئله‌ای حیاتی است. عواملی چون رده‌بندی‌ها، همکاری با مؤسسات بین‌المللی، سرمایه‌گذاری‌های پژوهشی، و حضور اعضای هیئت‌علمی مشهور به ارزیابی توسعه علم و فناوری کمک می‌کند. ایران به عنوان یکی از کشورهای جهان اسلام شناخته می‌شود که در آخرین رده‌بندی سایمگو در رده 17، برترین تولیدکننده علم دنیا قرار گرفته است. از سوی دیگر، طبق آماری که اسکوپوس منتشر کرده، طی سال‌های اخیر بین سال‌های 2024- 2019، قریب 7 درصد از تولیدات بین‌المللی خود را با همکاری شماری از کشورهای اسلامی از قبیل ترکیه، لبنان، عربستان، اندونزی و غیره انجام می‌دهد. در میان کشورها، بیشترین همکارهای علمی و فناورانه ایران با کشور ترکیه بوده است که در رده 15 برترین تولیدکنندگان علم دنیا قرار گرفته است. حدود 2 درصد از این همکاری‌ها در تولید مقالات علمی مشترک با ترکیه بوده که بالاترین سهم مقالات مشترک با کشورهای اسلامی را نشان می‌دهد و در سال 2024، حدود 2209 مقاله مشترک بین ایران و این کشور منتشر شده است.

عربستان سومین تولیدکنندۀ علم جهان اسلام است

«زبط خان شینواری» معتقد است: ارزیابی همکاری‌ها و مشارکت‌های بین‌المللی بین محققان، مؤسسات و صنعت در کشورهای اسلامی از اهمیت بالایی برخوردار است. این همکاری‌ها تبادل دانش، انتقال فناوری و دسترسی به منابع را تسهیل می‌کند که منجر به توسعه علم و فناوری می‌شود. پس از ترکیه، عراق، مالزی، عربستان، پاکستان و مصر درمجموع یک درصد از همکاری‌ها را در تولید مقالات علمی به خود اختصاص داده‌اند که در این بین، 927 مقاله علمی ماحصل همکاری ایران با عربستان صعودی بوده است. عربستان سعودی در پایگاه سایمگو در رده 18، بالاتر از اندونزی و یک پله پایین‌تر از ایران و درواقع، سومین کشور برتر علمی در میان کشورهای مسلمان جا خوش کرده است. اما با نگاهی به جایگاه اندونزی به عنوان یکی از کشورهای جهان اسلام که با دو پله پایین‌تر از ایران، در رده 19 برترین تولیدکنندگان علم در دنیا قرار گرفته، باید گفت همکاری‌های علمی و فناورانه ایران با رقیب خود یعنی اندونزی خیلی چشمگیر نیست و تنها به انتشار 231 مقاله مشترک منتهی شده است. این آمارها حکایت از آن دارد که به‌خوبی نتوانسته‌ایم از ظرفیت کشورهای همسایه و منطقه استفاده کنیم. براین اساس، چهار کشور ترکیه، ایران، عربستان سعودی و اندونزی از کشورهای جهان اسلام در جمع 20 کشور برتر دنیا از منظر مقالات و تولیدات علمی قرار گرفته‌اند.

لبنان با سهم 84 درصدی رتبۀ اول تولید مقالات علمی مشترک دنیا

در سال 2024، ایران 75501 مقاله علمی منتشر کرده درحالی‌که رقم مقالات علمی در ترکیه به 82150 مقاله رسید. ایران به‌رغم افزایش 1.82 درصدی، یک پله سقوط کرده و از رده 16 در سال 2023 به رتبه 17 در سال 2024 تنزل رتبه داشته است. در بین کشورهای جهان اسلام، تا سال 2024، لبنان با سهم 84 درصدی در تولید مقالات علمی مشترک، جایگاه نخست را در دنیا از آن خود کرده است. بعد از آن هم عربستان سهودی با سهم 79 درصدی در تولید مقالات بین‌المللی قرار دارد. همچنین امارات با سهم 77 درصد و عمان با سهم 76 درصدی به ترتیب رده‌های سوم و چهارم را کسب کرده‌اند. در این میان، بحرین هم با توجه به اینکه 74 درصد مقالات علمی خود را در اشتراک با دیگر کشورها از آن خود کرده است به گفته استاد دانشگاه ملی قائد اعظم، کشورهای اسلامی در سال‌های اخیر شاهد رشد در مقالات علمی و استنادها بوده که بیانگر افزایش تولیدات علمی است. کشورهایی چون ایران، ترکیه و عربستان سهم قابل‌توجهی از مقالات علمی و پوشش رشته‌های مختلف را به خود اختصاص داده و سهم قابل‌توجهی از حوزه‌های پزشکی، مهندسی و علم مواد را به دست آورده‌اند. مقالات و استنادات علمی را یکی از شاخص‌های مهم در بررسی وضعیت علم و فناوری در کشورهای اسلامی قلمداد کرده است. به طوری که تعداد و کیفیت مقالات علمی کشورهای اسلامی بیانگر میزان خروجی مقالات علمی و سهم آن‌ها از دانش جهانی است. در سال گذشته، بالاترین سهم تولید مقالات علمی در بین کشورهای اسلامی به ترکیه با 1.89 درصد می‌رسد و بعد از آن ایران با سهم 1.75 درصدی قرار دارد. عربستان با سهم 1.66، اندونزی با سهم 1.49 و مالزی با سهم 1.17 درصدی در رده‌های سوم تا پنجم قرار گرفته‌اند.

به گفته این استاد دانشگاه، پیشرفت فناوری در برخی کشورها که به عنوان «ملت‌های نوپا» شناخته می‌شوند، یک اکوسیستم فناوری پویا را پرورش داده و در زمینه‌هایی چون امنیت سایبری، کشاورزی و مراقبت‌های بهداشتی، راه‌حل‌های نوآورانه‌ای ارائه می‌دهند. امارات در فناوری‌های پیشرفته‌ای چون هوش مصنوعی، رباتیک و انرژی‌های تجدیدپذیر سرمایه‌گذاری کرده تا به این واسطه بتواند اقتصاد خود را تنوع بخشیده و به یک قطب فناوری منطقه‌ای تبدیل شود. در ادامه، مالزی با تولید 50854 مقاله علمی در سال 2024 توانست رتبه 23 دنیا و پنجم کشورهای اسلامی را از آن خود کند که این مقالات، 1.17 درصد از کل مقالات دنیا را تشکیل می‌دهد. این کشور، 60.31 درصد از مقالات خود را به طور مشترک با سایر کشورها تولید می‌کند. مصری‌ها هم که در سال گذشته 43835 مقاله تولید کردند، توانستند با سهم 1.01 درصدی از کل مقالات دنیا، جایگاه 25ام را از آن خود کنند و در میان کشورهای جهان اسلام جایگاه ششم را به دست آورند. پاکستان هم با قرار گرفتن در جایگاه 26 دنیا و هفتم در میان کشورهای اسلامی، 43007 مقاله علمی تولید کرده که سهم آن از کل مقالات دنیا 0.99 درصد عنوان شده است.

رتبه 37 برترین کشور تولیدکننده علم دنیا هم به عراق می‌رسد که در سال 2024 حدودد 28606 مقاله منتشر کرد که سهم آن از مقالات دنیا 0.66 بود. عراق هشتمین کشور بین کشورهای اسلامی است. امارات که یکی از کشورهای فناور منطقه محسوب می‌شود، با تولید 22930 مقاله و سهم 0.53 درصد از کل مقالات دنیا، رتبه 42 دنیا و نهم کشورهای اسلامی را از آن خود کرده است. نیجریه، دهمین کشور برتر تولیدکننده مقالات علمی در میان کشورهای جهان اسلام با 19951 مقاله، رتبه 42 دنیا را به دست آورده که سهم آن از کل مقالات دنیا 0.46 درصد است. 58.98 درصد از مقالات نیجریه به صورت بین‌المللی تولید می‌شود. مراکش با 18273 مقاله و سهم 0.42 درصدی از کل مقالات دنیا و سهم 37.84 درصدی مقالات بین‌المللی در رده 51 دنیا و 11 کشورهای اسلامی قرار دارد. اردن با 14427 مقاله و کسب سهم 0.33 درصدی از کل مقالات دنیا و سهم 68.61 درصدی مقالات بین‌المللی رتبه 55 دنیا و 12 جهان اسلام را کسب کرده است. پس از آن، الجزایر با 13081 مقاله و سهم 0.3 درصدی از کل مقالات دنیا و سهم 47.15 درصد از مقالات بین‌المللی در جایگاه 56 دنیا و 13 در میان کشورهای اسلامی قرار گرفته است.

بحرین کمترین دارندۀ سهم از مقالات علمی دنیا

تونس چهاردهمین کشور اسلامی است که با 11465 مقاله و سهم 0.26 درصدی از مقالات دنیا و سهم 59.46 درصدی از مقالات بین‌المللی رده 58 دنیا را از آن خود کرده است. قزاقستان هم با 9142 مقاله و کسب سهم 0.21 درصدی از کل مقالات دنیا و سهم 51.71 درصدی از مقالات بین‌المللی رده 64 جهان و 15 اسلام را به دست آورده است. ازبکستان، شانزدهمین کشور اسلامی است که با 8168 مقاله و سهم 0.19 درصدی از کل مقالات دنیا و نیز سهم 44.92 درصدی از مقالات بین‌المللی توانسته جایگاه 68 را از آن خود کند. لبنان با 7618 مقاله، سهم 0.18 درصدی از مقالات دنیا و سهم 84.46 درصد از مقالات بین‌المللی در رده 70 جهان و هفدهم جهان اسلام قرار گرفته است. عمان با 6133 مقاله و سهم 0.14 درصدی از کل مقالات دنیا و سهم 76.47 درصدی از مقالات بین‌المللی، رده 73 دنیا و جایگاه هجدهم کشورهای اسلامی را در اختیار دارد. آذربایجان هم با 4570 مقاله، 0.11 درصد از کل مقالات دنیا و 64.64 درصد از مقالات بین‌الملل را از آن خود کرده و به جایگاه 79 در دنیا و نوزدهم در میان کشورهای اسلامی رسیده است. همچنین کامرون با 3375 مقاله، 0.08 درصد از مقالات کل دنیا و 67.23 درصد از مقالات بین‌المللی را کسب کرده و این‌گونه در رده 85 دنیا و 20 جهان اسلام قرار گرفته است. بحرین هم به 2582 مقاله و سهم 0.06 درصدی از مقالات دنیا و سهم 74.4 درصدی از مقالات بین‌المللی، به کسب رتبه 88 دنیا و جایگاه 21 جهان اسلام نایل شده است. مجموع کل مقالات علمی که در سال 2024 در کشورهای جهان اسلام منتشر شده به 601 هزار و 226 مقاله رسیده است که در مجموع، 13.92 درصد از کل مقالات منتشرشده در دنیا را از آن خود کرده‌اند.

ایران برترین تولیدکنندۀ مقالات هوش مصنوعی جهان اسلام

هوش مصنوعی به عنوان یکی از فناوری‌های نوظهور توانسته جایگاه ویژه‌ای بین کشورهای دنیا پیدا کند به طوری که علاوه بر کشورهای پیشرو در این حوزه مانند آمریکا و چین، کشورهای جهان اسلام نیز به پیشرفت‌های چشمگیری در این زمینه دست یافته و توانسته‌اند جایگاه قابل تأملی را از آن خود کنند. طبق رتبه‌بندی سایمگو، در حوزه هوش مصنوعی در سال 2024، ایران با تولید 1328 مقاله، در رده 15 برترین‌های دنیا قرار گرفته و به عبارتی، در جمع کشورهای جهان اسلام، بالاتر از همه است. بعد از آن، عربستان با 1167 مقاله هوش مصنوعی در رده 16 و ترکیه با 1152 مقاله در رده 17 دنیا جا خوش کرده‌اند. پس از آن‌ها، اندونزی با 1109 مقاله مرتبط با هوش مصنوعی در رده 19 و مالزی نیز با یک پله پایین‌تر، با 1052 مقاله در جایگاه 20 دنیا قرار گرفته است. به عبارتی، از جمع 20 کشور برتر دنیا در زمینه تولید مقالات علمی هوش مصنوعی، 5 کشور جزء کشورهای اسلامی‌اند.

مسلمانان در الکترونیک اپتیک و مواد مغناطیسی دوشادوش دنیا می‌آیند

در رده‌بندی سایمگو در حوزه الکترونیک، اپتیک و مواد مغناطیسی که در سال 2024 منتشر شد، ایران جایگاه 14 دنیا را با تولید 1785 مقاله از آن خود کرده و بعد از عربستان با 3135 مقاله، به عنوان دومین کشور اسلامی تولیدکننده مقالات در این حوزه‌های علمی قرار گرفته است. عربستان در حوزه الکترونیک، اپتیک و مواد مغناطیسی رده 9 دنیا را به دست آورده است. بعد از ایران هم ترکیه با تولید 1467 مقاله در رده 17 دنیا و سوم در میان کشورهای جهان اسلام جای گرفته است. همچنین پاکستان با 1365 مقاله و مصر با 1327 مقاله در رده‌های 18 و 19 جهان قرار گرفته‌اند.

سهم تأثیرگذار کشورهای جهان اسلام در دنیا

استاد دانشگاه ملی قائد اعظم، در ادامه به این نکته تأکید کرد که کشورهای مسلمان سهم قابل‌توجهی در چشم‌انداز جهانی علم و فناوری داشته و جوایز متعددی را در سراسر جهان به دستاوردهای خود اختصاص داده‌اند. به گفته او، ارزیابی توسعه علم و فناوری در کشورهای مسلمان به فاکتورها و شاخص‌های مختلفی بستگی دارد که یکی از آن‌ها، سرمایه‌گذاری روی R&D است که شامل هزینه‌های دولتی، سرمایه‌گذاری بخش خصوصی و همکاری با مؤسسات بین‌المللی می‌شود. یکی دیگر از شاخص‌هایی که مورد ارزیابی قرار می‌گیرد، زیرساخت فناورانه است. برآورد در دسترس بودن و کیفیت زیرساخت‌های فناورانه از قبیل اتصال اینترنتی، سواد دیجیتال. همچنین دسترسی به داده‌های علمی و تسهیلات پژوهشی، دیدگاهی را درباره آمادگی یک کشور برای بهره‌برداری از فناوری و پیشرفت‌های علمی ایجاد می‌کند که در ارزیابی این کشورها اهمیت بالایی دارد.

رشد تک‌شاخ‌های فناوری در کشورهای اسلامی

نسل جدیدی از بنیانگذاران مسلمان کشورهای اسلامی در حال ایجاد کسب‌وکارهایی هستند که بسیار سودآور، مبتنی بر اصول اخلاق اسلامی و دارای پتانسیل کمک به بازتعریف آینده دیجیتال هستند. به لحاظ تاریخی، کشورهایی که بیشترین شمار مسلمان را در خود جای داده‌اند، تک‌شاخ‌های فناوری با همان تأثیر جهانی را که کارآفرینان در سیلیکون‌ولی به دست آورده‌اند، تولید نکرده‌اند. با وجود اینکه کشورهای اسلامی حدود یک‌سوم جمعیت جهان را تشکیل می‌دهند، طبق گزارش Fast Company Middle East، تنها حدود 6 تک شاخ (یونیکورن) در سراسر خاورمیانه و شمال آفریقا (منطقه منا) وجود داشته است، درصورتی‌که در سال 2023 بیش از 1000 تک‌شاخ در سراسر جهان وجود داشته است. دلایلی وجود دارد که نشان می‌دهد چرا تک‌شاخ‌های فناوری در مناطق اسلامی نادر بوده‌اند.

دارایی‌های مالی 7.5 هزار میلیارد دلاری کشورهای اسلامی

به گزارش forbes، مدیران برتر تک‌شاخ‌ها در منطقه، اغلب پیش از جهانی شدن، شرکت‌های خود را واگذار می‌کنند. به عنوان مثال، Careem، «اپلیکیشن همه چیز» که توسط Uber برای خاورمیانه طراحی شده بود، با قیمت 3 میلیارد و 100 میلیون دلار خریداری شد و souq.com که زمانی بزرگ‌ترین پلتفرم تجارت الکترونیک جهان عرب بود، در سال 2017 به قیمت 580 میلیون دلار به آمازون فروخته شد. درحالی‌که تل‌آویو، دبی و قاهره به عنوان اکوسیستم‌های پیشرو در خاورمیانه و شمال آفریقا برای کارآفرینان شناخته می‌شوند، این منطقه هنوز به عنوان قطب‌های متعدد و نه یک بازار واحد یکپارچه عمل می‌کند. بنیانگذاران مسلمانی که شرکت‌های فناورانه خود را در سراسر خاورمیانه و شمال آفریقا و به جنوب یا جنوب شرقی آسیا گسترش می‌دهند، با زبان‌ها، رفتارهای مصرف‌کننده، مقررات و فقدان چهارچوب‌های استاندارد مواجهند. یکی از دلایلی که شرکت‌هایی چون bKash و GoTo جزء شرکت‌های بسیار موفق قرار می‌گیرند، این است که تقاضای اصولی بسیار بالاست و دسترسی به سرمایه در مناطق اسلامی به صورت تصاعدی در حال رشد است. طبق گزارش توسعه مالی اسلامی ICD-LSEG، دارایی‌های مالی اسلامی در سال 2023 به 4 هزار و 900 میلیارد دلار رسید و می‌تواند تا سال 2028 به 7 هزار و 500 میلیارد دلار افزایش یابد. بنیانگذار یکی از شرکت‌ها در دبی یکی دیگر از کارآفرینانی است که به تغییر چهارچوب رهبری فناوری اسلامی کمک می‌کند.