به گزارش پایگاه خبری پیام خانواده، نشستی با محوریت تاب‌آوری اجتماعی و عنوان همبستگی اجتماعی _ دفاع ملی، با حضور علی‌اکبر تاج‌مزینانی، رئیس دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه علامه طباطبایی و دانشیار گروه تعاون و رفاه این دانشگاه، در موسسه کار و تأمین اجتماعی برگزار شد. این جلسه با هدف تحلیل تجربه‌های اجتماعی و بررسی راهبردهای افزایش تاب‌آوری جامعه در دوران بحران شکل گرفت.
علی‌اکبر تاج‌مزینانی نیز در این نشست، با گرامی‌داشت یاد شهدای جنگ ۱۲ روزه، به تعریف و ابعاد مختلف تاب‌آوری اجتماعی پرداخت.
وی گفت: تاب‌آوری اجتماعی به ظرفیت یک جامعه برای مواجهه و سازگاری با شوک‌ها، اعم از بلایای طبیعی مانند سیل و زلزله یا رخدادهایی چون جنگ، اطلاق می‌شود. این توانایی تنها به بقا محدود نمی‌شود، بلکه هدف آن بازگشت جامعه به کارکردهای پیشین و حرکت به سوی اهداف توسعه‌ای و شکوفایی بلندمدت است.
مزینانی در ادامه افزود: تاب‌آوری اجتماعی چندین بعد دارد، اما من مایلم بر بُعد ظرفیت تطبیق‌پذیری تمرکز کنم. این مسئله ناظر بر آن است که نهادهای اجتماعی همچون دولت، مردم، بازارها و سایر ساختارها تا چه اندازه قادر به انطباق با شرایط بحرانی هستند. تطبیق‌پذیری این نهادها، تعیین‌کننده توان جامعه برای عبور موفق از بحران‌ها و تقویت ساختارهای آینده خواهد بود.
مزینانی در ادامه با تشریح ابعاد کلیدی تاب‌آوری اجتماعی گفت: در شرایط جنگ، شیوه‌ها و راهکارهای مرسومی که در زمان عادی برای رفع نیازهای جامعه به کار گرفته می‌شوند، دچار اختلال می‌گردند. از این‌رو، یکی از مهمترین مؤلفه‌های تاب‌آوری اجتماعی، ظرفیت تطبیق‌پذیری است؛ یعنی توانایی کشف و طراحی راهکارهای نو برای غلبه بر مشکلات و پاسخ‌گویی به نیازهای جدید در بستر شرایط بحرانی.
وی افزود: بعد دیگر تاب‌آوری اجتماعی، انسجام و اعتماد اجتماعی است. این انسجام به‌واسطه پیوندهای قوی میان اقشار و اقوام مختلف در قالب اعتماد افقی (میان مردم و اقوام و اقشار مختلف) و اعتماد عمودی (میان مردم و حاکمیت) شکل می‌گیرد. حکمرانی مؤثر و مبتنی بر شمول اجتماعی، نقش بسزایی در تقویت این اعتمادها دارد. البته درباره این بُعد بسیار گفته شده و من در اینجا از پرداخت تفصیلی به آن می‌گذرم.
مزینانی همچنین اشاره کرد: دسترسی به منابع، یکی دیگر از عناصر حیاتی تاب‌آوری اجتماعی است. در شرایط بحرانی باید دید که چگونه می‌توان این دسترسی را حفظ کرد، به‌ویژه در زمینه زیرساخت‌های حیاتی مانند بهداشت و درمان.
وی به اهمیت هویت و معنای جمعی پرداخت و گفت: یکی دیگر از مؤلفه‌های مهم تاب‌آوری اجتماعی، تقویت روایت‌های مشترک و بازآفرینی آن‌هاست. این روایت‌ها نقش مؤثری در تقویت همبستگی جمعی ایفا می‌کنند. در دل این معنا، عنصر امید و عاملیت نیز قرار دارد؛ یعنی چقدر مردم احساس می‌کنند که می‌توانند نقش‌آفرینی کنند، و تا چه اندازه به توانمندی حاکمیت برای پاسخ‌گویی و بازگرداندن امید، اعتماد دارند.
مزینانی تأکید کرد: این مجموعه عناصر در کنار هم، اساس تاب‌آوری اجتماعی را می‌سازند. برای تقویت آن، باید به موضوعی بسیار مهم یعنی پیش‌بینی و آمادگی پیشینی توجه داشت؛ به این معنا که تهدیدها و آسیب‌پذیری‌های احتمالی، پیش از وقوع بحران‌ها شناسایی و تحلیل شوند. تنها در این صورت است که می‌توان به‌طور مؤثر با بحران‌ها مواجه شد و از آثار ویرانگر آن‌ها کاست.
مزینانی در ادامه با اشاره به ضرورت تحلیل پیشینی و آمادگی نظام‌مند برای مواجهه با بحران‌ها گفت: عناصری که به آن‌ها اشاره شد، باید مورد بررسی دقیق قرار گیرند. یکی از مهمترین آن‌ها، پیش‌بینی‌پذیری است؛ به این معنا که تهدیدها و آسیب‌پذیری‌های احتمالی، پیش از وقوع بحران، شناسایی شوند و برای آن‌ها راهکار پیش‌بینی شود. به‌عنوان نمونه، پیش از شیوع کرونا، آموزش مجازی به‌عنوان راهکاری برای تداوم آموزش در نظام رفاهی چندان مورد توجه نبود. اما پس از کرونا، مدارس و نظام آموزشی کشور به سمت این شیوه حرکت کردند و زیرساخت‌هایی در این زمینه ایجاد شد. اکنون این پرسش مطرح است که آیا نظام آموزشی، واقعاً از انعطاف‌پذیری کافی برخوردار است تا در شرایط حساس مجدداً به‌صورت مؤثر به آموزش مجازی روی آورد؟
وی افزود: همین پرسش درباره نظام بهداشت و درمان نیز مطرح است. سایر نهادها مانند تأمین اجتماعی نیز باید در این مسیر بازیابی، بهبود و انطباق‌پذیری قرار گیرند. بحث آمادگی، صرفاً به داشتن منابع محدود نمی‌شود؛ بلکه به معنای در اختیار داشتن برنامه، منابع کافی و تمرین‌های دوره‌ای برای مواجهه با بحران است.
مزینانی ادامه داد: به‌عنوان نمونه، در حوزه بیمه، شکل‌گیری صندوق جبران خسارات، گامی در راستای تمرین برای شرایط بحرانی بود. اما همچنان در موضوعاتی مانند دورکاری، با ضعف‌هایی مواجه هستیم. در دوران کرونا یا آلودگی هوا، بسیاری از نهادها به‌جز برخی موارد خاص، به‌صورت دور از دسترس درآمدند. این مسئله به دلیل نبود پروتکل‌های مشخص، عملیاتی و مبتنی بر نتایج برای دورکاری در شرایط بحران است. اگر از آمادگی سخن می‌گوئیم، زیرساخت‌هایی مانند اینترنت نیز جزو منابع کلیدی هستند که باید برای تاب‌آوری در دورکاری، تقویت شوند.
وی با تأکید بر نقش نظام سیاست‌گذاری اجتماعی و رفاهی در دوران بحران گفت: نظام رفاهی، هم در پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی نقش دارد، هم در ترمیم و مداخله هنگام وقوع آسیب‌ها. این نقش صرفاً به جنگ محدود نمی‌شود؛ بلکه در هر بحرانی، نظام رفاهی باید همچون سپری در برابر شوک‌ها عمل کند و کارکردهای اساسی خود را حفظ نماید. این شامل تأمین نیازهای حیاتی برای بقا از جمله غذا، مسکن، سرپناه و مساعدت‌های مالی اضطراری است. همچنین حفظ سطح درآمد خانوارها، از طریق ابزارهایی نظیر مستمری بازماندگان، مستمری بیکاری، یارانه‌ها و حمایت‌های نقدی در شرایط اضطرار، از وظایف کلیدی این نظام است.
مزینانی در پایان خاطرنشان کرد: یکی از مهمترین کارکردهای نظام رفاهی در دوران بحران، حفظ سرمایه انسانی است؛ چراکه بدون نیروی انسانی سالم و توانمند، هیچ طرح و سیاستی به نتیجه نخواهد رسید. بنابراین سیاست‌گذاری‌های اجتماعی باید هم برای زمان بحران و هم برای دوران بازسازی پس از بحران، چشم‌انداز و برنامه داشته باشند.