در جامعه  کنونی،   زنان  زیادی به‌صورت هم‌زمان، نقش‌های  درون خانوادگی (مادری، همسری و خانه‌داری)   و برون خانوادگی (فعالیت در عرصه‌های اجتماعی، سیاسی، فرهنگی) را به عهده‌دارند، که این خود باعث بروز تنش‌های متعدد شده است(1) و منجر به ایجاد  تضاد، تقابل  و فشار  نقش‌ می‌شود. در  تقابل بین نقش‌های درون خانوادگی و برون خانوادگی زنان، 3 رویکرد نظری در جهان غرب  وجود دارد(2) .دررویکرد اول، نقش های درون خانوادگی و برون خانواد، گی زنان  ذاتاً با یکدیگر در تعارض هستند،  در این نگرش  نقش های درون خانوادگی تحت تاثیر کلیشه های جنسیی به زنان سپرده می شود و اصالت با نقش های درون خانوادگی است  و زنان محکوم به پذیرش این نقش ها هستند طرفداران این رویکرد  عموما ً تابع نظریات «تقسیم کار جنسیتی  »، «کارکردگرایی» و «سلطه طبیعی» هستند( 3 ).  در این دیدگاه  جمع بین مشاغل خانوادگی و اجتماعی برای زنان محال است و آنان را دچار تعارض کرده و باعث فروپاشی خانواده می شود، در نتیجه زنان برای حفظ کیان خانواده باید تنها در عرصه خانوادگی و در قالب های همسری، مادری وخانه داری فعال باشند. در رویکر دوم، دو نقش در تعارض  با هم هستند ولی  چون جنسیت یک بر ساخته اجتماعی_ فرهنگی  است، تأکید بر نقش های برون خانوادگی می باشد  و  اصالت با نقش های برون خانوادگی(اجتماعی) است. طرفداران  این دیدگاه عموماً  نظریه پردازان  فمینست موج  دوم مانند، سیمون دوبوآ، تافلر آن اکلی و... هستند که  تقابل بین  نقش های خانوادگی و اجتماعی زنان را عامل استرش و «فشار نقش» می دانند(4) در این رویکرد نقش های دورن خانوادگی زنان مانند مادری، همسری در مرتبه ثانویه قرار دارد و نقش هایی که زنان در عرصه های سیاسی و اجتماعی  ایفا می کنند  در اولویت است. طرفدارن این دیدگاه، تأکید دارند که زنانی که بر نقش های مادری و همسری تأکید بیشتری دارند،   تعهد شغلی  کمتری  را از خود نشان می دهند(5) و نقش مادری منبع اصلی استرس زنان است(6) .این  رویکرد نیز مانند رویکرد اول حضور زنان در عمل در هر دو عرصه را ممکن نمی داند و در نهایت اولویت با نقش های اجتماعی است. در رویکرد سوم که مبتنی بر نظریه تعادل است، هر دو نقش به صورت هم زمان و در یک سطح و اولویت قرار دارند. این نظریه به دلیل عدم توجه به زمینه های فرهنگی، اجتماعی و سنی_نسلی و  عدم توجه به تفاوت ها و نیازهای مختلف زنان مورد انتقاد قرار دارد(7).  در یادداشت پیش رو درصدد پاسخ گویی به این سؤال هستیم که، در مکتب اسلام  چگونه می توان  بین نقش های درون خانوادگی و اجتماعی زنان تعادل  برقرار می گردد؟  آیا اسلام در این زمینه راه کاری دارد؟ آیا در اسلام زنان محکوم به ماندن در خانه هستند، یا حضور اجتماعی نیز برای آن ها اصالت دارد؟ چگونه زنان بدون  ظهور پدیده هایی مانند تعارض نقشی یا فشار نقشی می توانند در هر دو عرصه فعال باشند؟ و مصداق عملی تحقق تعادل بین نقش های خانوادگی و اجتماعی زنان  چه کسی است؟  تئوری مکتب  اسلام برای ایجاد تعادل بین نقش های خانوادگی و اجتماعی زنان، «تئوری نظام ارزشی مبتنی بر توحید است»   در این تئوری،  نقش های  متعدد زنان فی ذاته با یکدیگر  در  تعارض  نیستند. و تنها زمانی دچار تعارض می شوند که نظام ارزشی آن ها دچار اختلال شود. نظام ارزشی توحیدی، مبتنی  بر سه اصل، تعیین درست مراتب ارزش ها (اصالت با ارزش های معنوی  )، مشخص کردن اولویت تقدم  ارزش ها(بر اساس نزدیکی به هدف غایی) و  انتخاب صحیح ارزش در شرایط تزاحم ارزشی است. در شرایط تزاحم ارزشی  برای زنان، در ابتدا باید  اولویت های نقشی آنان تعیین شود و بعد با توجه به ضرورت هایی که این اولویت ها را تعیین می کنند مانند نیاز جامعه، ضرورت های فردی  و ویژگی های درونی زنان  است ارزش ها  انتخاب شوند(8 ).  برای تبیین عملی راه کار اسلام  در خصوص ایجاد تعادل بین نقش های دورن خانوادگی و اجتماعی زنان، به سراغ  سیره حضرت زهرا (س) می رویم که نه تنها  الگوی تمامی زنان،  بلکه الگوی همه مردان جهان نیز(9) هستند.  این بانوی بزرگوار نماد انسان کامل وحجت بر سایر معصومین می باشند (10). در عصر و سده ای که زنان  بیشتر در عرصه های درون خانوادگی فعال بودند،   حضرت زهرا (س) در عرصه های علمی حضور بسیار فعالی داشتند. ایشان درعصر جاهلیت خواندن و نوشتن می دانستند (11).حضرت زهرا (س) از خازنان علم حدیث بودند و از احادیثی که از ایشان روایت شده می توان به احادیثی در مورد حرمت مسکرات، عدم حرمت خوردن گوشت قربانی و... و. اشاره کرد (12).  حضرت زهرا سلام الله از معلمان قرآن و صاحب جلسات متعددی بودند؛ جلسات آموزشی و تفسیر قرآن آن حضرت، به گونه ای بود که زنان و مردان، به صورت جداگانه از آن بهره مند می شدند.  از شاگردان برجسته  ایشان می توان به حضرت زینت سلام الله اشاره کرد که در پنج سالگی راوی خطبه فدکیه بودند و حسنین که،  آن چه را در مکتب پیامبر می آموختند در نزد مادر تثبیت  می کردند و   سلمان، ابوذر مقداد، جابر عبدالله انصاری و فضه خادمه  که به صورت های مختلف از علم این بانوی بزرگوار استفاده کردند(13). حضرت زهرا  مرجع پاسخگوی سؤالات  مسلمین بودند(14) . ایشان علاوه بر حضوردر عرصه های علمی در عرصه های سیاسی نیز حضوری فعال داشتند.  این بانوی بزرگوار علاوه بر حضور در حجه الوداع، جنگ احد، جنگ بدر و جنگ خندق، در جریان سقیفه،   مبارزات  سیاسی -  اجتماعی وسیعی را در هشت مرحله  ( 1- دفاع از ولی زمان در منزل و خنثی کردن توطئه قتل امیرالمؤمنین 2-خنثی کردن توطئه قتل امیرالمؤمنین در مسجد پیامبر 3- افشاگری علیه سران سقیفه ضمن جریان فدکیه، 4- اتمام حجت با اصحاب سقیفه، 5-خطبه خوانی بین زنان مدینه،   6-  قهر ابدی با سران فتنه 7- گریه و تحصن در بیت الحزان 8- دفن مخفی)  در دفاع از مقام ولایت  انجام داده اند. علاوه بر تمامی این ها حضرت زهرا (س) در عرصه زندگی خانوادگی نیز بانویی نمونه بودند، ایشان  مادری نمونه و همسری فداکار بودند. امیرالمؤمنین سلام الله علیها در وصف این بانوی بزرگوار فرموده اندکه : هر زمان به حضرت زهرا (س) می نگریستم تمام ناراحتی هایم را فراموش می کردم (15) ایشان با همسر خود با مهربانی رفتار می کردند(16)، خانه را برای همسرشان زینت می دادند(17) و در هیچ برنامه ای با همسر خود مخالفت نکردند(18). حضرت زهرا (س)، علاوه بر کارهای معمول خانه، پشم ریسی می کردند و به درآمد خانواده کمک می کردند (19 ) گاه گرسنه می خوابیدند تا شوهر و بچه ها غذا بخوردند ( 20) . ایشان  در عرصه مادری نیز نمونه بودند، اصرار داشتند که خودشان به فرزندانشان شیر دهند (21) با اطفالشان بازی می کردند و برایشان شعر می خواندند(22) و فرزندانشان را به دعا تشویق می کردند (23) و اصول دعا کردن را به آنان می آموختند (24).حضرت زهرا (س)  در هر دو عرصه (نقش های خانوادگی و اجتماعی) حضوری بسیار فعال داشتند  و حضور در یک عرصه ایشان را از حضور در عرصه های  دیگر بی نیار نمی ساخت.  همان گونه که گفته شد الگوی ایجاد تعادل در دو عرصه زندگی خصوصی و اجتماعی در سیره ایشان تئوری نظام ارزشی مبتنی بر توحید است. در نظام ارزشی مبتنی بر توحیدی اولویت با مسائل معنوی است و از آن جا که مادری و همسری پاداش های معنوی بیشتری دارد، حضرت آن ها را  بر می گزینند  مثل زمانی که انجام امور منزل را در ابتدای ازدواج پذیرفتند، و در شرایط تعدد نقش ها اولویت را بر نقش های درون خانوادگی می دادند، چون نقش های اجتماعی برای زن تکلیف نیست و  نقش های خانوادگی با طبیعت زن سازگار تر است، اما این بانوی بزرگوار هم طبق قائده «تعادل نقشی مبتنی بر نظام ارزش توحیدی»،   زمانی که در جنگ بدر، احد و خندق و... و. به حضور ایشان نیاز بود در صحنه حاضر می شوند و در شرایطی که حتی مردان هم بی سواد بودند، به دلیل نیاز جامعه  و توانمندی های خاصشان تدریس می کنند و  پاسخگوی سؤالات مسلمین هستند،  در شرایط غصب خلافت توسط سران سقیفه برای دفاع از مقام ولایت، فرزند متولد نشده خود را از دست می دهند و تا پای جان می ایستند و در این مرحله است که حضور  ایشان درعرصه های اجتماعی بسیار پررنگ و دارای اولویت می شود.

نویسندگان : فائزه سادات عظیم زاده اردبیلی[1] ، فاطمه رضوی راد[2]

پی نوشت :

1-Adams, parveen, 1990, Mathering,  Cambridge, cambridge, MIT press

2- عظیم زاد اردبیلی، فائزه سادات، رضوی راد، فاطمه (1398)، نقش سلامت معنوی در ایجاد تعادل بین نقش های اجتماعی و خانوادگی زنان، چهارمین همایش بین المللی فقه، حقوق، وکالت و علوم اجتماعی، همدان

3- بستان، حسین( 1398 )، نابرابری جنسی و ستم جنسی از دیدگاه اسلام و فمینیسم،   تهران، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه

DeBeavori Simon, 1978, The secend sex.( New York: Knopf) , pp  511-513   4-

5- خسروی، زهره، 1378، نقش تأهل  و اشتغال  بر خود پنداره  زنان ایرانی، تهران، انتشارات دانشگاه الزهراء  

6- Milke , A.  M. &  peltola, P. (1999). “ Gender and the  Work- Family Balancing Act” , Journal of  Marriage  and  the  Family, Vol.  61(2) : 474-490

7-  عظیم زاد اردبیلی، فائزه سادات، رضوی راد، فاطمه (1398)، نقش سلامت معنوی در ایجاد تعادل بین نقش های اجتماعی و خانوادگی زنان، چهارمین همایش بین المللی فقه، حقوق، وکالت و علوم اجتماعی، همدان

8- همان منبع

9- محمد بن حسن طوسی،1389،   الغیبه، تهران،   ص 286

10-  از امام حسن عسگری نقل شده است که : ما حجت های خدا بر خلقیم و فاطمه حجت خدا بر ماست منبع : (بحرانی اصفهانی، عبدالله، عوالم العلوم و المعارف و الأحوال من الآیات و الأخبار والأقوال؛ ج 11، ص 7)

11- ابوعلم، توفیق، فاطمه زهرا، 1374، ترجمه علی اکبر صادقی چاپ هفتم، تهران، چاپخانه سپهر، ص 111

12- ابوعلم، توفیق، فاطمه زهرا، 1374، ترجمه علی اکبر صادقی چاپ هفتم، تهران، چاپخانه سپهر، ص 110-113

13- بابازاده، علی اکبر، 1380، تحلیل  سیره فاطمه زهرا، تهران،   چاپ اول، نشر  محدث، ص 181-183

14- محلاتی، ذبیح الله، 1396،   فرازهایی از زندگانی حضرت فاطمه زهرا و زینب کبری، تهران،   دارالکتب السلامیه، ج 2 (ص) 131

15- ارﺑﻠﻲ، ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﻋﻴﺴﻲ (1405 ق). کشف الغمه ئ بیروت : درالاضواء، ج 1،  373

16-همان منبع

17-  صدوق، ابوجعفر محمد بن علی، الامالی(1407)،   قم،   موسسه بعثت، ص 552

18-خطیب خوارزمی، موفق بن احمد بن ابی سعید، (بی تا)، مناقب الامام امیرالمؤمنین (ع) قاهره ، ص 353

19- صدوق، ابوجعفر محمد بن علی ( 1404 ق) من لایحضره الفقیه، قم، نشر السلامیه، ج 3، ص 169

20- ارﺑﻠﻲ، ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﻋﻴﺴﻲ (1405 ق). کشف الغمه ئ بیروت : درالاضواء، ج 2، ص 97

21 طبرسی، حسن بن فضل، (1392 ق)، مکارم الخلاق، قم، نشر شریف رضی، ص 117

22-ابن شهر آشوب، محمد بن علی (1376 ق)، مناقب آل ابی طالب، نجف، حیدریه، ج 3، ص 159

23- مغربی، قاضی نعمان (1383 ق)، دعائم السلام، قاهره، دارالمعارف، ج 1، ص 282

24-  صدوق، ابوجعفر محمد بن علی، (1385)،   علل الشرایع، نجف، مکتبه حیدریه، ص 182