به گزارش پیام خانواده سی‌وپنجمین پیش‌نشست آنلاین اولین کنفرانس بین‌المللی خانواده و تربیت معنوی با همکاری مشترک پژوهشگاه حوزه و دانشگاه و مؤسسه خانواده اسلامی و تربیت معنوی خاتم به میزبانی پژوهشکده مطالعات اسلامی در دانشگاه فردوسی مشهد برگزار شد.
این نشست با موضوع «زن، خانواده و برنامه درسی» با سخنرانی رقیه فاضل، پژوهشگر و مدرس و بهروز مهرام، عضو هیئت علمی دانشگاه فردوسی، مشهد برگزار شد و دبیر جلسه نیز سیده سلیل ضیایی، متخصص روانشناسی بالینی و عضو هیئت علمی پژوهشکده مطالعات اسلامی در علوم انسانی دانشگاه فردوسی، مشهد همراه بود.
در ابتدای این نشست سیده سلیل ضیایی به نقش مهم برنامه‌ریزی درسی در تربیت معنوی اشاره کرد و گفت: خانواده و تربیت، مفاهیم و رویکردهایی هستند که نسبت نظری بین آنها وجود دارد و می‌توانیم بایسته‌های اثرگذاری تربیتی معنوی در خانواده را به کمک این مفاهیم توضیح دهیم یا نسبت‌های پژوهشی بین این مفاهیم را بررسی کنیم. مثلاً تصویری که از خانواده و نقش زن در خانواده به عنوان عنصر قوام بخش معنوی خانواده در ذهن افراد جامعه وجود دارد یکی از عناصر روانشناختی مهم است که در پژوهش‌ها به آن اشاره شده، چون اثرگذاری تربیتی خانواده بسیار به تصویری که از نقش زن در خانواده داریم وابسته است. در شکل‌گیری این تصویر ذهنی از جایگاه مادر و زن در خانواده عوامل زیادی مثل رسانه‌های رسمی و غیررسمی، عوامل اقتصادی، تبلیغات بازرگانی، مؤلفه‌های فرهنگی و... نقش دارند. از این منظر برنامه‌ریزی درسی بسیار اثرگذار است، چون تصویر ذهنی افراد را از خانواده و زن می‌سازد که ما در این نشست به دنبال واکاوی این تصویر ذهنی هستیم.
بهروز مهرام در ابتدا به تشریح مفاهیم زن، خانواده و برنامه درسی پرداخت و گفت: در خصوص زن برخلاف برخی از جهت‌گیری‌های فکری که در جوامع به ظاهر متمدن غربی شاهد هستیم، نگاهی که اسلام به زن و جایگاه زن دارد، کاملاً مبتنی بر کمال‌گرایی و ویژگی‌های والای انسانی است. در قرن ششم میلادی نشستی در فرانسه با این عنوان برگزار شده که آیا زن یک انسان است یا خیر. در حالی که در آیه ۲۱ سوره روم می‌خوانیم که از نشانه‌های اوست که از خودتان همسرانی برای شما آفرید تا بدان‌ها آرام گیرید و میانتان دوستی و مودت نهاد. پس از منظر اسلام نگاه به زن، کاملاً انسانی است که میان زن و مرد بدون اینکه تفاوتی در مسیر رسیدن به کمال باشد صرفاً تقوا مبنای باکرامت بودن است.
وی گفت: خانواده اولین و بنیادی‌ترین نهاد اجتماعی است و زن به عنوان شیرازه خانواده در این نهاد بنیادین، ایفای نقش می‌کند و نقشی که در تربیت فرزندان، اقتصاد خانواده و مدیریت خانواده ایفا می‌کند نقش شیرازه‌مانندی را به خانواده می‌بخشد. امام راحل اشاره می‌کنند به اینکه سعادت و شقاوت کشورها به وجود زن وابسته است. بنابراین اگر خانواده را بستری در نظر می‌گیریم که می‌تواند زیربنای معنویت در پرورش اعضای جامعه باشد، زن چنین نقشی را ایفا می‌کند. البته با این تذکر که ما واژه «سالار» را برای فرهنگمان قابل استفاده نمی‌دانیم و مردسالاری، زن‌سالاری یا فرزندسالاری در فرهنگ دینی ما برای خانواده جایگاهی ندارد.
مهرام در خصوص برنامه درسی یا نرم‌افزار فضای آموزشی نیز گفت: در سند ۶۳ صفحه‌ای تحول بنیادین آموزش و پرورش اشاره‌های متعدد مستقیم و غیرمستقیمی به جایگاه خانواده شده است که برنامه درسی باید در راستای این چشم‌انداز و جایگاه طراحی شود. البته سند تحول بنیادین به طور تفکیک‌شده نمی‌گوید که این جهت‌گیری‌ها برای دانش‌آموزان پسر و بقیه برای دانش‌آموزان دختر است، بلکه اشاره می‌کند که باید این توجه برای همه مخاطبان از سوی سیاست‌گذاران در نظر گرفته شود. خانواده جزء اولین تشکل‌هایی است که انسان عضو آن می‌شود و در روابط اجتماعی قرار می‌گیرد که در آن روابط عاطفی موج می‌زند و روابط فارغ از بده‌بستان‌های مالی و منفعت‌گرایانه در جریان است؛ یعنی اولین تجارب ماورای مادی در خانواده تجربه می‌شود.
وی ادامه داد: همین امر باعث می‌شود که نگاه جدی به نقش خانواده در تربیت معنوی داشته باشیم. درباره مفهوم خانواده در ادبیات دینی‌مان به ویژه بعد از انقلاب در اندیشه‌های امام راحل شاهد هستیم که مفهوم خانواده متعالی شده و نگاه متعالی اسلام ناب به خانواده نگاهی است که اعضای خانواده نه تنها تقوای فردی دارند، بلکه خانواده بستر تقوای جمعی باید باشد. یعنی اعضای خانواده دست هم را می‌گیرند تا اگر تقوای فردی یک نفر اکتفا نکرد، عضو دیگر خانواده به او کمک کند. بستر تقوای جمعی که خانواده ایجاد می‌کند یکی از بسترهای مهم تربیت معنوی است که در ادبیات انقلاب اسلامی آن را به صورت جدی مشاهده می‌کنیم. یعنی خانواده یک هسته مقاومت و قرارگاهی است که انسان‌ها آنجا نیرو می‌گیرند؛ خانواده خودبسنده نیست و پایگاه نیروبخشی می‌شود که بعدها در عرصه جامعه و تمدن ایفای نقش می‌کند.
این پژوهشگر ادامه داد: از سوی دیگر در عصر سرمایه‌داری تأکید می‌شود که زن مادی تلقی شود و مصرف‌کننده یا تبلیغ‌کننده کالا باشد تا اینکه زن به کالای جنسی تبدیل شود. سود نظام سرمایه‌داری در این است که هویت انسانی زن از او گرفته شود و به هویت مادی تنزل پیدا کند و این برای تربیت معنوی انسان خطرناک است. بر همین اساس، بررسی تصویری که از سوی رسانه‌ها و ساختار نرم و سخت حاکمیت از زن ارائه می‌شود و این مسئله که آیا این تصویر با معارف غنی که در حوزه زن و خانواده داریم هماهنگی دارد، اهمیت پیدا می‌کند. ما در یک هجمه از نظام سلطه و سرمایه‌داری در عرصه خانواده قرار داریم و باید ببینیم آیا راه را درست طی می‌کنیم یا خیر.
تصویر کتاب‌های فارسی از زن
فاضل به نتایج پژوهش خود اشاره کرد و گفت: پژوهش من تحلیل مضمون کتاب‌های فارسی متوسطه اول از منظر توجه به عنصر زن و خانواده است که چطور ترسیم شده و چه تصویری از زن و خانواده ارائه می‌دهد و آیا توانسته به مؤلفه‌های زن و خانواده از منظر انقلاب اسلامی پایبند باشد؟ در این پژوهش کتاب فارسی را انتخاب کردم، چون در کتاب‌های فارسی امکان پرداخت غیرمستقیم به مسائل فرهنگی خانواده وجود دارد. لایه‌های هنری و زیبایی‌شناختی کتاب فارسی نیز بیشتر است و می‌تواند غیرمستقیم به این ارزش‌ها بپردازد که اتفاقاً در تربیت بچه‌ها اثرگذارتر است و امکان تنوع‌بخشی به محتوای این کتاب نیز وجود دارد.
وی افزود: همچنین تنوع موضوعی این کتاب‌ها به حدی گسترده است که باید انتظار داشته باشیم زن و خانواده در تمامی ابعاد آن به خوبی متجلی شود و نکته بعدی اینکه کتاب فارسی می‌تواند از فرهنگ و ادبیات غنی فارسی و ایرانی استفاده کند که عمدتاً حامی عنصر زن و خانواده است، اما چرا در این تحقیق کتاب متوسطه اول بررسی شد، زیرا ابتدای سن نوجوانی است و سن شکل‌گیری هویت انسان‌هاست و نوجوان می‌خواهد استقلال‌طلبی خود را نشان دهد. لذا به نظر می‌آید کتاب متوسطه اول میدان خوبی برای بررسی عنصر زن و خانواده در آن است.
مهرام در قسمت دوم سخنانش گفت: برای برنامه درسی تعاریف مختلفی ارائه شده، اما برنامه درسی به عنوان یک طرح، نقشه و تدبیر برای ایجاد تغییرات مثبت در یادگیرنده‌ها و مخاطبان یادگیری مورد توافق است. برنامه‌های درسی دارای عناصر مختلفی است و به صورت مختلف دسته‌بندی شده که یکی از آنها دسته‌بندی بر اساس هدف، محتوا، روش و ارزشیابی است. بنابراین محتوا به عنوان یک عنصر و یک سند مکتوب و راهنمایی است که به دیگر عناصر برنامه درسی جهت می‌دهد.
رویکرد برنامه درسی مدارس ایران
وی با اشاره به انجام پایان‌نامه‌ای در خصوص محتوای کتاب‌های درسی به تشریح نتایج این پژوهش پرداخت و گفت: پایان‌نامه‌ای در دانشگاه علوم تربیتی و روانشناسی دانشگاه فردوسی مشهد از سوی محدثه سادات اسماعیل‌زاده در رشته برنامه درسی انجام شده که مقاله آن در نشریه فرهنگی تربیتی زنان و خانواده شماره بهار ۱۴۰۱ منتشر شده است. موضوع این پایان‌نامه تحلیل محتوای کتاب‌های درسی مقطع متوسطه اول از حیث توجه به نقش زن است، با این توجه که آیا نگاه بر برنامه درسی مکتوب در آموزش و پرورش ایران با حاکمیت رویکرد اسلامی است یا فمینیسم. انتظار ما از برنامه درسی این است که مبتنی بر سند تحول بنیادین حرکت کند و در سند تحول بنیادین شاه کلید حیات طیبه است و حیات طیبه مبتنی بر این است که انسان به مقام عبودیت نائل شود. در این پژوهش چهار هزار و ۲۹۶ صفحه از کتاب‌هایی که در متوسطه اول تدریس می‌شود مورد تحلیل محتوا قرار گرفت و از چهار منظر فمینیسم به آن نگریسته شد.
وی متذکر شد: فمینیسم دفاع از حقوق زن نیست. برخی به اشتباه از عبارت فمینیسم اسلامی یاد می‌کنند و در این باره مقاله‌هایی تهیه و در آنها از فمینیسم اسلامی دفاع شده است. این نگاه نادرستی است که فمینیسم دفاع از حقوق زنان دانسته شده است. ما نمی‌توانیم بگوییم اگر پیامبر اسلام(ص) زنان را تکریم کرده و به مردان یاد دادند که به زنان احترام بگذارند پس پیامبر اسلام هم یک فمینیسم هستند؛ وقتی از پسوند ایسم استفاده می‌کنیم به معنای اصالت است. ما نه برای مرد و نه برای زن، نه برای فرد و نه برای جامعه اصالت قائل نیستیم؛ در نگاه توحیدی اصالت حول توحید است. بنابراین در تحلیلی که برای محتوای درسی در نظر گرفته شد، چهار رویکرد فمینیسم شامل رویکرد رادیکال، رویکرد لیبرال، رویکرد سوسیالیستی ـ مارکسیستی و رویکرد پُست‌مدرن و در کنار آن رویکرد اندیشمندان اسلامی مد نظر قرار گرفت. در فمینیسم لیبرال بیشتر به جهت‌گیری‌هایی توجه می‌کنیم که به جابه‌جایی نقش زنان و مردان می‌پردازد. در فمینیسم رادیکال خوب پنداشته شدن زنان و بد پنداشته شدن مردان و حتی دشمنی با مردان از آموزه‌های فمینیسم رادیکال است و گفته می‌شود نیاز زن به یک مرد شبیه نیاز ماهی به دوچرخه است به این معنی که زن به مرد احتیاجی ندارد. در نگاه فمینیسم، مارکسیسم و سوسیالیسم تأکید بر اشتغال زنان در فرایندهای منجر به تولید می‌شود که زن پابه‌پای مرد حرکت می‌کند. البته در نگاه اسلامی برتری نداشتن افراد بر اساس جنسیت، تشریک مساعی زن و مرد در امور خانواده و انتظارات برحسب عدالت جنسیتی که مبتنی بر تفاوت‌ها و ویژگی‌های جسمانی و عاطفی در زنان و مردان است قابل توجه است.
رویکرد فمینیستی در کتاب‌های درسی
وی در تشریح نحوه انجام این پژوهش گفت: از این چهار هزار و ۲۹۶ صفحه کتاب‌های درسی به عنوان یک عنصر پررنگ در برنامه درسی ۲۳۷ کد استخراج شده است. ۱۴۹ کد یا ۶۳ درصد به نقش زن در راستای پارادایم اسلامی و توحیدی توجه شده است، در حالی که ۳۷ درصد از کدها متأثر از آموزه‌های فمینیستی است. ۳۶ کد معطوف به جهت‌گیری‌های مارکسیستی سوسیالیستی، ۳۴ کد از ۲۳۷ کد معطوف به جهت‌گیری‌های لیبرال و ۱۸ کد معطوف به جهت‌گیری‌های فمینیسم رادیکال است. یعنی ۳۷ درصد اشاره دارد به جهت‌گیری‌هایی که حاکمیت رویکرد فمینیسم را بر مؤلفان کتاب‌های درسی نشان می‌دهد.
مهرام ادامه داد: در کتاب تفکر و سبک زندگی در پایه هشتم درس ششم صفحه ۱۵۵ تصویر خانمی نشان داده شده که خرید خانه را از بیرون انجام می‌دهد و همسر او به استقبالش می‌آید یا در کتاب زبان انگلیسی پایه نهم صفحه ۱۱۴ تصویر و توضیحاتی وجود دارد که مبتنی بر فمینیسم رادیکال است که سختکوشی دختران را در مقابل گستاخی پسران نشان داده است و از جمله مطالبی که غلبه نگاه اندیشمندان اسلامی را نشان می‌دهد می‌تواند به کتاب نگارش پایه هشتم درس هفتم صفحه ۸۴ اشاره کرد که تصویری از زنان عشایری همراه دختر بچه‌ها سوار بر اسب را نشان می‌دهد، در حالی که پسران و مردان پیاده در مقابل اسب راه می‌روند. البته برخی از این کدها بین نگاه دینی، اسلامی و تکریمی که باید به زنان شود با برخی از رویکردهای فمینیسم اشتراک دارد، اما تمام جاهایی که این اشتراک نگاه وجود داشته این کدها در سبد پارادایم دینی و اسلامی قرار گرفته است.
غلبه رویکرد فمینیسم در کتاب مطالعات اجتماعی
این استاد دانشگاه اضافه کرد: بیشتر جهت‌گیری‌های مبتنی بر فمینیسم در کتاب مطالعات اجتماعی است که ۲۷ کد مبتنی بر دیدگاه فمینیسم از آن استخراج شده است، در حالی که مبتنی بر اندیشه اندیشمندان اسلامی تنها ۱۹ کد از آن استخراج شده است؛ یعنی در کتاب مطالعات اجتماعی غلبه رویکرد فمینیسم بیش از رویکرد اندیشمندان اسلامی است. در کتاب عربی نیز اینگونه است. البته شاید انتظار داشتیم که در کتاب انگلیسی رویکرد فمینیسم از رویکرد اندیشمندان اسلامی بیشتر باشد و این کتاب ۱۴ کد غالب دارد، اما دیدگاه اندیشمندان اسلامی ۱۸ کد دارد.
فاضل در ادامه این نشست به تشریح نتایج پژوهش خود پرداخت و گفت: ما کتاب فارسی (چاپ ۱۴۰۰) متوسطه اول را از منظر توجه به زن و خانواده بررسی کردیم. مثلاً مضمون محبت در خانواده را بررسی کردیم که در کتاب‌های درسی مضون محبت مادر پررنگ و پدر فراموش شده است.
وی به تشریح مضامین مطرح‌شده حول محور خانواده در این کتاب‌ها پرداخت و گفت: نقش‌آفرینی دخترانه و زنانه، نقش فعالانه پدر در پیشرفت فرزند، نقش فعالانه مادر در پیشرفت فرزند مورد بررسی قرار گرفت و مشخص شد که برای نقش‌آفرینی مادر در موفقیت فرزند فقط یک کد وجود دارد که آن هم دعای مادر است و بیشتر به نقش پدر در موفقیت فرزندان اشاره شد.
فاضل گفت: در کتاب‌های درسی به کارکرد عاطفی خانواده اشاره شده، اما کارکرد هدایت و تربیتی خانواده و به بُعد مراقبتی خانواده در عرصه تربیت و تربیت معنوی خانواده اشاره چندانی نشده است. یعنی به یک معنویت حماسی و عرفان مبارزه‌جو کمتر اشاره شده است و جنس تربیت معنوی در سطح عواطف انسانی در خانواده محدود مانده و نتوانسته لایه‌های مترقی نگاه دینی را در تربیت معنوی خانواده نشان دهد. در این کتاب‌ها نقش خانواده خودبسنده جدی است و خانواده در بیرون، تمدن، جامعه و تاریخ نقش‌آفرینی نمی‌کند. نقش مادر هر قدر در بُعد محبت خانواده پررنگ است، در قسمت اثرگذاری مادر در پیشرفت فرزندان کمرنگ است. زنان موفق کمی مطرح شدند، آن هم در حیطه‌های خاص، هویت جمعی خانوادگی مد نظر نبوده و حضور فعالانه زنان که مایه اثر باشند در فضای جامعه در کنار خانواده مطرح نشده است. از آثار زنان خیلی کم استفاده شده که به ادبیات و شعر منحصر است، در حالی که می‌توانستیم بانوان موفق و الگو را معرفی کنیم که در این کتاب‌ها نیامده است.
فاضل تصریح کرد: به نظر می آید تا حد زیادی تلاش شده که خط قرمزها رعایت شود؛ از جمله در بحث حجاب؛ همچنین کارکردهای محبتی خانواده به خوبی پرداخته شده است. اگرچه باید به صورت جدی‌تر به فضای محبتی پدر پرداخته شود. از بُعد ایجابی که بتواند هویت خوبی را در مفهوم زن و خانواده ایجاد کند و نگاه متعالی انقلاب را به زن و خانواده تبیین کند و حرف نویی در برابر زن و خانواده سنتی داشته باشد موفق نبوده و در این کتاب‌ها نتوانسته‌ایم فرق خودمان را با زن سنتی نشان دهیم. در این کتاب‌ها ما روایتگر زن انقلاب اسلامی و خانواده انقلاب اسلامی نیستیم. در این متون آموزشی عمدتاً سعی شده است که زن و خانواده سنتی لااقل متمایز از زن و خانواده غربی نشان داده شود، اما نتوانسته نگاه نوین ما به زن و خانواده را به نوجوان نشان دهد.
در پایان این نشست نیز سؤال شد که این پایان‌نامه‌ها چقدر در سیاست‌گذاری و تدوین کتاب‌های درسی مورد استفاده قرار می‌گیرد؟ مهرام پاسخ داد: تاکنون نشنیده‌ام که در این خصوص از همکارانم نظرخواهی، نظرسنجی یا درخواست پژوهشی صورت گرفته باشد، ولی امیدوارم از این پژوهش‌ها استفاده شود.