به گزارش پیام خانواده معصومه ریعان، عضو هیئت علمی دانشگاه بوعلی همدان، شامگاه ۲۰ فروردین در نشست علمی «بررسی و تاریخگذاری برخی روایات مذمت حضور اجتماعی زنان» گفت: روایات مرتبط با زنان به دو دسته تقسیم می‌شوند. بخش اندکی همدلانه و همراه هستند و بخش اعظمی از آنها غیرهمدلانه و در باب مذمت زنان‌اند. برخی از این روایات مذمت ماهیت زن و برخی دیگر مرتبط با مذمت حضور آنان است. در بخش مذمت حضور اجتماعی عناوین مختلفی قابل توجه است که برخی فقهی هستند.
وی با اشاره به روش تاریخگذاری در سنجش روایات، افزود: این روش عمدتاً از سوی محققان غربی برای سنجش اخبار کتب مقدس استفاده می‌شود و کسانی مانند شاخت از این روش در سنجش روایات اسلامی هم بهره برده‌اند و ما هم در سنجش روایات مذمت زنان از آن استفاده می‌کنیم.
استاد دانشگاه بوعلی همدان تصریح کرد: روایتی وجود دارد که فردی به نام صالح مری آن را از راویان دیگر (که به ابوهریره از پیامبر(ص) می‌رسد) نقل کرده است. طبق آن، پیامبر(ص) فرمودند: «إِذَا کَانَ أُمَرَاؤُکُمْ خِیَارَکُمْ وَ أَغْنِیَاؤُکُمْ سُمَحَاءَکُمْ وَ أَمْرُکُمْ شُورَی بَیْنَکُمْ فَظَهْرُ اَلْأَرْضِ خَیْرٌ لَکُمْ مِنْ بَطْنِهَا وَ إِذَا کَانَ أُمَرَاؤُکُمْ شِرَارَکُمْ وَ أَغْنِیَاؤُکُمْ بُخَلاَءَکُمْ وَ أُمُورُکُمْ إِلَی نِسَائِکُمْ فَبَطْنُ اَلْأَرْضِ خَیْرٌ لَکُمْ مِنْ ظَهْرِهَا؛ وقتی کارگزاران شما از نیکان باشند و ثروتمندان از بخشندگان و امور شما با شورا انجام شود، روی زمین برای شما بهتر است و وقتی کارگزاران شما افرادی بد و ثروتمندان بخیل باشند و امور شما به دست زنان انجام گیرد زیر زمین(مردن) بهتر از روی آن است.»
وی افزود: این روایات را سنن ترمذی و تاریخ بغداد ابن خطیب نقل کرده است. داب ترمذی در نقل روایت تبیین دیدگاه خودش است و او این روایت را غریب می‌داند، زیرا فقط صالح مری آن را نقل کرده است، لذا قابل پذیرش نیست. همچنین این روایت در تاریخ بغدادی با سند متفاوت ذکر شده است. در منابع متأخر هم این روایت در کشف البیان ثعلبی ذیل آیه شورا و در کتاب احمد مرتضی آمده و نیز آقای منتظری در کتاب دراسات آورده است. سند این روایت صالح مری، سعید جریری و ابوعثمان و ابوهریره و پیامبر(ص) هستند. مری هم آن را به دو کتاب سنن ترمذی و خطیب نسبت داده است.
وی با بیان اینکه ۱۸ روایت از پیامبر(ص) و امام باقر(ع) در این باره شناسایی کرده است، گفت: اگر واژه‌های کلیدی روایت بیان شده را با این ۱۸ روایت مرتبط مقایسه کنیم و با دقت بنگریم، خواهیم دید که در تمامی آنها کلمه زن وجود ندارد. یعنی هیچ‌کدام از این روایات مشابه به مسئله شورا و زن اشاره نکرده‌اند و ما الفاظ شورا، نساء و ظهر الارض و بطن الارض را نمی‌بینیم؛ گرچه شباهت‌هایی در برخی واژگان مانند امراء خیارکم و امراء شرارکم وجود دارد. بنابراین ناقل این روایت قسمت‌هایی را از روایات دیگر گرفته و فرازهایی را مانند «امورکم شورا بینکم» و «امورکم الی نساءکم» به آن اضافه کرده و بسط لفظی داده است.
جعلی بودن روایت بطن الارض
ریعان با تاکید بر اینکه براساس تحقیقات، به این نتیجه می‌رسیم که برخی عبارات اضافه شده به روایت از شعر کعب بن اشرف یهودی است، افزود: وقتی مسلمین در جنگ بدر سران قریش را کشتند، او شعری سرود که تعبیر «بطن الارض خیر من ظهرها» در آن وجود دارد. این شاعر از قبیله بنی نضیر بود و علیه پیامبر(ص) اشعار هجو بسیاری سرود و قریش را در ضدیت با پیامبر(ص) تهییج کرد. او در این شعر گفته که اگر محمد(ص) سران قریش را در بدر کشته باشد، زیر زمین (بطن الارض؛ مردن) بهتر از روی زمین (ظهر الارض) است. در هر صورت این قسمت از شعر او به عنوان ضرب‌المثل باقی ماند و مردم آن را استفاده کردند.
استاد دانشگاه بوعلی سینای همدان اظهار کرد: طبری نقل کرده وقتی عمر سپاهش را به روم فرستاد، گفت که اگر روم را فتح کردید، خمس آن را بردارید، ولی اگر به مشکلی برخوردید عقب‌نشینی کنید، زیرا «بطن الارض خیر من ظهرها» یا وقتی عبدالرحمان بر اسکندریه مسلط شد باز این تعبیر را استفاده کرد. قاضی شمس‌الدین اصفهانی وقتی وارد قاهره شد، شیخ قاهره قضاوت را کنار گذاشت و گفت تا وقتی قاضی شمس‌الدین هست برای من بطن الارض خیر من ظهرها.
ریعان با طرح این سوال که آیا پیامبر(ص) از این شعر تضمین کرده است، گفت: پاسخ این است که عبارات دیگر روایت در روایات مشابه وجود ندارد. ضمن اینکه پیامبر(ص) از شاعری که ملعون و مطرود ایشان است در سخنانش استفاده نمی‌کند. همچنین این سخن فقط به صالح مری می‌رسد و گوینده این روایت فقط خود اوست. صالح ساکن بصره و قصه‌گو و در قرائت قرآن شهره بود و بسیار حزین قرائت می‌کرد و گوینده احادیث فضیلت قرآن بود. مری بعدها از طرف مهدی عباسی به بغداد دعوت شد تا برای مردم سخنرانی کند. براساس منقولات، روایات این فرد غریب و ضعیف است و طوری برخی روایات را از پیامبر(ص) و حتی حضرت داود(ع) نقل کرده که گویا در محضر ایشان بود، در صورتی که او تابع تابعین بود.
استاد دانشگاه بوعلی سینای همدان افزود: نظرات رجالی درباره صالح مری منفی است و عمدتا گفته‌اند که روایات او مرسل است و از ذکر سند پرهیز داشته و خودش ثقه نیست. همه عالمان رجال او را تضعیف کرده‌اند و او را قصه‌گو می‌دانند که در حدیث دستی نداشت. تقریباً هیچ کتابی نیست که او را تأیید رجالی کرده باشد. بنابراین با تطبیق سند و متن، این روایت مورد توجه نبوده و جز ترمذی و خطیب کسی آن را نقل نکرده و ترمذی هم بر تضعیف آن توجه کرده است.
تضعیف راوی روایت بطن الارض
ریعان درباره نظر امام علی(ع) و بحث نواقص العقول گفت: برخی روایات را برخی افراد به امام(ع) منتسب کرده‌اند، در صورتی که تا قرن سوم چنین روایاتی به نام امام علی(ع) نداریم. کتاب المسترشد بحث نواقص العقول را طی نامه‌ای از امام علی(ع) به مردم مصر بیان کرد و سید رضی هم به احتمال بسیار این بخش را از المسترشد گرفت و آن را تقطیع کرد و بعد از جنگ جمل قرار داد، در صورتی که آن هم از امام علی(ع) نیست و قطعاً امام علی(ع) هیچ روایت ضد زنی ندارند.
استاد دانشگاه بوعلی همدان درباره مواضع زن‌ستیزانه خلیفه دوم اظهار کرد: به نظر می‌آید خلیفه دوم ضد زن بود و گزارشهای تاریخی وجود دارد، ولی از عمر روایات بسیار اندکی هست و عمده روایات ضد زن از پسر عمر است. البته به پدرش نسبت نداده و مستقیما از پیامبر(ص) نقل کرده است. عبدالله ابن مسعود، که فرماندار عمر در کوفه بود، روایات ضد زن بسیاری دارد. البته عمر زنانی را که گریه می‌کردند کتک می‌زد و از خانه اخراج می‌کرد، ولی روایتی نداریم که عمر راوی آن باشد.
ریعان با تأکید بر اینکه نقطه عطف روایات مذمت زن به عبدالله بن مسعود بازگشت دارد، ادامه داد: او وقتی فرماندار کوفه بود و دید که زنان در مسجد کوفه نماز می‌خوانند آنها را بیرون کرد و کتک زد و مباحث ضد زن را در کوفه رواج داد.
نگاه متاخران به زن
وی در پاسخ به این پرسش که رواج دیدگاه‌های ضد زن به نظرات فقهای شیعه و فرهنگ ایرانی در قرون متأخر برمی‌گردد و عکس‌العمل تند زنان امروزی واکنشی به رفتارهای گذشتگان است، آیا شما این تحلیل را قبول دارید، تصریح کرد: تلفیقی از شیعه و سنی است و نمی‌توانیم صرفا به گردن یک گروه بیندازیم. زن‌ستیزی هم در شیعه و هم در اهل سنت بسیار بوده است. شیعه و سنی در بسیاری از روایات و نگاه‌ها، جز روایات مذمت زن، مشترک نبوده‌اند.
ریعان بیان کرد: علمای هر دو گروه در زن‌ستیزی به شکل تام و تمامی روایتهایی را از یکدیگر نقل کرده‌اند؛ یعنی هم علمای شیعه از اهل سنت و هم علمای اهل سنت از شیعه روایات مذمت زن را نقل کرده‌اند.